عصر جنوب: کشور ما با برخورداری از ۶ هزار کیلومتر خط ساحلی در شمال و جنوب از جمله کشورهای دریایی در منطقه است که به لحاظ موقعیت استراتژیک و واقع شدن در کریدور ترانزیت شمال – جنوب ضمن داشتن این توان بالقوه می‌تواند نقش مهمی در مبادلات بازرگانی منطقه‌ای و جهانی ایفا کند و در این بین بنادر کشور و از جمله بنادر خوزستان بخش مهمی از توان بالقوه را تشکیل می‌دهند.

پس از انقلاب صنعتی و ظهور مفاهیمی همچون تولید انبوه، مزیت اقتصادی و تجارت در ادبیات اقتصادی جهان، زندگی انسان‌ها در دو قرن اخیر دستخوش تحولات عظیم شد که امروزه آن را به عنوان زندگی صنعتی می‌شناسیم. در این تحول اجتماعی، حمل و نقل به عنوان زیرساخت تجارت نقشی اساسی ایفا می‌کند و با توجه به نیازهای رو به افزایش و متنوع انسان امروزی هر روز با چالشی جدید و تحولی نو مواجه می‌شود. امروزه سیستم‌های مختلف حمل و نقل با چهار هدف اصلی کاهش هزینه حمل، کاهش زمان حمل کالا، تأمین ایمنی حمل و نقل و رعایت اصول زیست محیطی به دنبال هرچه بیشتر اقتصادی نمودن ساختار تولید در دنیا هستند و در این بین حمل و نقل دریایی به جهت ویژگی‌های خاص آن و تناسب با اهداف ذکر شده از اهمیت بالایی برخوردار است و به تبع آن بنادر به عنوان دروازه و حلقه رابط دریا و خشکی امروزه از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند.

سیستم‌های حمل‌ونقل به‌طور مستمر به منظور پاسخگویی به نیازهای اقتصادی در حال تغییرند و بر همین اساس زیرساخت‌های این سیستم‌ها نیز در سال‌های اخیر تغییرات عمده‌ای نموده‌اند و اندیشمندان حوزه حمل و نقل در دهه‌های اخیر مفاهیم جدیدی را در این حوزه وارد نموده‌اند. هم‌اکنون برای بنادر موجود در جهان سه نسل تعریف شده است که بنادر نسل سوم جدیدترین و به‌روزترین آن‌ها محسوب می‌شوند. در این بنادر پیشرفته، علاوه بر تخلیه و بارگیری، فعل و انفعالاتی روی کالا انجام می‌شود که ارزش افزوده آن را ارتقا داده و حجم عملیاتی بنادر را بالا می‌برد. در حقیقت این بنادر به یک مرکز ایجاد ارزش‌افزوده تبدیل می‌شوند و عملا قیمت تمام‌شده تولید کالاها کاهش یافته، صادرات مجدد توسعه می‌یابد، از حمل مضاعف جلوگیری شده و با کاهش مصرف سوخت، آلودگی هوا نیز کاهش می‌یابد.

بنادر در کشور ما هم‌‌اکنون در حال گذر از بنادر نسل اول به بنادر نسل دوم هستند. این امر با برون‌سپاری امور تـــصدی‌گری در چند دهه اخیر صورت پذیرفته است. در همین حال انتظار این است که با تبدیل شدن بنادر به مناطق آزاد و ویژه تجاری و جذب سرمایه‌گذاری در پس‌کرانه این بنادر به زودی به نسل سوم تبدیل ارتقاء یابند. در حالی که انتقال به نسل سوم نیاز به تصمیمات و برنامه‌ریزی کلان اقتصادی دارد که مسوولان بندری به تنهایی در مورد آن نمی‌توانند تصمیم‌گیری کنند. برخی از بنادر هدف نیز به لحاظ جغرافیایی شرایط تبدیل شدن به بندر نسل سوم را ندارند. این در حالی است که در سال‌های اخیر در حوزه سخت‌افزاری، تجهیزات و ساخت اسکله‌ها و همچنین واگذاری امور بندری به بخش‌خصوصی و انتقال به بنادر نسل دوم گام‌های بسیار خوبی برداشته شده است. بنادر نسل اول برخلاف بنادر نسل‌های بعدی تنها نقش بارانداز صرف را ایفا می‌کردند. در بنادر نسل دوم، تولید و پردازش کالا به کارکرد بنادر افزوده شده و صنایع مربوط به کشتی و کشتیرانی نیز در اطراف بندر استقرار می‌یابد.

یکی از اهداف مهم بنادر نسل سوم کاهش قیمت تمام شده کالا است. براساس این روش به جای تولید کالا در سرزمین اصلی مراکز تولیدی به داخل بنادر انتقال داده شده و فرآیند تولید تا صادرات در همان بندر صورت می‌پذیرد. عدم پرداخت هزینه‌های گمرکی در بنادر نسل سوم سبب می‌شود تا این بنادر در افزایش تولید و صادرات کشور نقش پررنگی بازی کنند و علاوه بر این با ایجاد مزیت رقابتی برای تولیدکنندگان می‌توانند در تغییر ساختار تولید و تجارت کشور تاثیرگذار باشند.

با توسعه حمل و نقل کانتینری و ظهور سیستم جدید چندوجهی، بنادر نسل سوم ظهور کردند. این بنادر از مراکز خدمات کالایی تبدیل به بازار کالا شدند. محدوده عملکردی بنادر نسل سوم از بندر و محدودهای هم‌جوار به پس‌کرانه‌ها و مراکز توزیع داخلی گسترش یافت. وجه تمایز این بنادر با بنادر نسل دوم تقویت کارکردهای بازرگانی در کنار کارکردهای خدماتی و صنعتی است. استفاده از فناوری اطلاعات و روش های بازرگانی الکترونیکی در این بنادر بطور وسیع مورد استفاده قرار گرفت و بنادر از قدرت اشتغال زایی و ایجاد ارزش افزوده بسیار بیشتری برخوردار شدند.

جرقه بنادر نسل سوم همزمان با توسعه حمل‌و‌نقل کانتینری و ظهور حمل‌ونقل چندوجهی زده شد. بنادر نسل سوم تنها محل خدمات کالایی نیستند، بلکه مستقیما به بازار کالا تبدیل شده‌اند. وجه تمایز این بنادر با بنادر نسل دوم تقویت کارکردهای بازرگانی در کنار کارکردهای خدماتی و صنعتی است. فناوری اطلاعات و روش‌های بازرگانی الکترونیکی در این بنادر به طور وسیع مورد استفاده قرار گرفته و بنادر از قدرت اشتغالزایی و ایجاد ارزش افزوده بسیار بیشتری برخوردار می‌شوند.

در اراضی پشتیبانی بنادر نسل سوم، صنایعی مانند کشتی‌سازی، سوخت‌رسانی به کشتی‌ها و کارخانجات تامین آذوقه دریانوردان که به نحوی با بندر مرتبط است، احداث می‌شود. با توجه به این‌که هر نسل نیازمند ملزومات خاص خود، بسته به نوع تحولات جهانی است، ویژگی بنادر نسل سوم این است که از قابلیت انطباق با تعهدات تجارت دریایی برخوردار هستند.

در همه نسل‌های بنادر مشخصات فیزیکی مورد نیاز از قبیل اسکله‌ها و بارانداز‌ها، تجهیزات مناسب طرح جامع الکترونیکی، استفاده از دوربین‌های مداربسته، سیستم کنترل ترافیک  VTSو نیروی انسانی ماهر تقریبا یکسان بوده، اما از جمله الزامات بنادر نسل سوم که مقدمات آن در ایران نیز در حال فراهم شدن است می‌توان به ایجاد هماهنگی مناسب در لجستیک کالا اشاره کرد. به تایید کارشناسان محدوده عملکردی بنادر نسل سوم یا نوین از بنادر و محدوده‌های همجوار به پس کرانه‌ها و مراکز توزیع داخلی گسترش یافته است.

در ایران نیز بنادر امام‌خمینی(ره) و بندر شهید رجایی(بندرعباس) به عنوان بنادر اصلی کشور بر اساس طرح جامع بنادر بازرگانی کشور تا سال ۱۳۹۴ به بنادر نسل سوم تبدیل می‌شوند. بندر امیرآباد در شمال کشور نیز یکی از بنادری است که در برنامه تبدیل شدن به بندر نسل سوم قرار دارد.

بندر امام‌خمینی(ره) جزو بنادری است که در حال گذار از بنادر نسل دوم با کارکرد تولیدی و صنعتی به بنادر نسل سوم با کارکرد صنعتی و لجستیکی است. شرکت‌های خدمات لجستیکی و حمل و نقل چندوجهی با استفاده از مزیت منطقه ویژه این بندر امام می‌توانند نسبت به تغییر بسته‌بندی و مبادی فروش کالا و نحوه حمل و نقل اقدام کنند. از سوی دیگر انعقاد قرارداد با شرکت‌های حمل و نقل و خدمات بندری بین‌المللی در زمینه ساخت ترمینال‌های چند منظوره نیز از گام‌های مؤثر در جهت ارتقای جایگاه بندر امام به نسل سوم بنادر محسوب می‌شود.

سعدالله عبداللهی، مدیرکل بنادر و دریانوردی استان و مدیر منطقه ویژه اقتصادی بندرامام‌خمینی(ره) در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) –منطقه‌خوزستان- با تاکید بر ارتقاء جایگاه بنادر استان در مبادلات بازرگانی کشور و از جمله ارتقاء بندرامام‌خمینی(ره) به بنادر نسل سوم، عنوان‌کرد: این بندر به لحاظ قابلیت‌ها و ظرفیت‌های بسیار بالایی که در حوزه گسترش فیزیکی و اجرای طرح‌های توسعه‌ای دارد، از پتانسیل بالایی برای تبدیل به بندری لجستیک محور داشته و با نقش بیشتری که برای حضور و فعالیت بخش‌خصوصی به آن خواهیم داد، برنامه ارتقاء آن به بنادر نسل سوم نوین در آینده‌ای نه‌چندان دور اجرایی می‌شود و طی آن تمام مراحل ساخت، تسطیح، تجهیز و بهره‌برداری ترمینال‌های عملیاتی از اسکله تا درب خروج کالا با هزینه و توسط سرمایه‌گذار انجام خواهد شد و این بندر به عنوان نماینده دولت نقش هدایت و نظارت را عهده‌دار خواهد بود.

بندرامام‌خمینی(ره) در اواسط نهمین دهه از آغاز فعالیتش، اکنون به عنوان یکی از مهم‌ترین قطب‌های حمل و نقل منطقه‌ای به ایفای نقش می‌پردازد. این بندر در سال ۱۳۹۰ پس از تغییر رژیم حقوقی خود از یک بندر عادی به منطقه ویژه اقتصادی و الحاق اراضی مجاور، هم‌اکنون با بیش از ۱۱ هکتار مساحت، بزرگ‌ترین منطقه ویژه اقتصادی کشور را تشکیل می‌دهد. از جمله ویژگی‌های این بندر می‌توان به نزدیکی به مراکز صنعتی و جمعیتی کشور، کوتاه‌ترین و مطمئن‌ترین پل ارتباطی با کشورهای عراق، ترکیه، حوزه قفقاز و اروپای شرقی، بهره‌مند از پتانسیل‌های مناسب پس‌کرانه‌ای، جاده‌ای، ریلی و هوایی، اتصال به شبکه راه‌های اصلی ترانزیتی و راه‌آهن سراسری کشور، نزدیکی به فرودگاه‌های ماهشهر، آبادان و اهواز در فواصل ۱۸، ۱۰۰ و ۱۱۰ کیلومتری، مناسب‌ترین بندر کشور جهت ترانشیپ کالا به کشورهای حوزه خلیج فارس، برخورداری از پتانسیل‌های لازم به منظور توسعه صادرات مجدد کالا، نقش موثر در اقتصاد ملی و تجارت خارجی به عنوان دومین بندر مهم کشور، وجود ترمینال‌های اختصاصی، کانتینری، عمومی، فرآورده‌های نفتی و مواد معدنی، قابلیت تخلیه و بارگیری کشتی‌های کانتینری پست پاناماکس (نسل چهارم) و کشتی‌های با ظرفیت ۱۵۰ هزار تن، بهره‌مندی از تجهیزات پیشرفته بندری و دریایی به منظور ارائه خدمات سریع و ایمن به کشتی و کالا، برخورداری از سیستم تک پنجره (Single Window) به منظور ارائه خدمات متمرکز به مشتری، برخورداری از سیستم مدیریت یکپارچه (IMS) و سیستم بین‌المللی امنیت اطلاعات (ISMS)، سیستم پرداخت الکترونیک از طریق سیستم (PSPOS) و برخورداری از سامانه هوشمند حواله ی الکترونیکی کامیون (ETT) اشاره‌کرد.