عصر جنوب: نیل سازی از جمله صنایع دستی دزفول با شهرت جهانی است که منسوخ گردیده و به فراموشی سپرده شده و اکنون تنها مخروبه ای از بقایای آخرین کارگاه نیل سازی در ساحل رودخانه دز به یادگار مانده است.

صنعت نیل سازی که در قرن ۱۹ میلادی در دزفول از رونق زیادی برخوردار بوده و بیش از ۱۵۰ کارگاه نیل سازی در ساحل رودخانه دز فعال و بخشی از تولیدات صنعتگران نیلساز دزفول به اروپا نیز صادر می شد اینک تنها اسمی از آن در تاریخچه صنایع دستی دزفول به یادگار مانده است.

وجود بقایای کارگاههای نیل سازی در ساحل رودخانه دز گواه این مطلب است که صنعتگران دزفول در نیل سازی از تبحر و مهارت خاصی برخوردار بوده به طوریکه محصول نیل که زمانی از هندوستان وارد ایران می شد ، از این منطقه به کشور هندوستان و برخی کشورهای اروپایی صادر گردیده و به دلیل کیفیت بالا از شهره جهانی برخوردار شد.

گیاه نیل ( لاجورد ) بومی شمال آفریقا ، اروپای جنوبی و مرکزی و آسیای غربی از جمله ایران است که در برگ های این گیاه ، ماده رنگی سبز مایل به آبی وجود دارد که در گذشته از آن برای آرایش و رنگ کردن پشم استفاده می شد.

کشت این گیاه دارای قدمت زیادی است و به دلیل داشتن رنگدانه های آبی و بنفش از عصاره گیاهی آن در رنگرزی مصرف می شد.

در منابع تاریخی در خصوص تاریخچه نیل و نیل سازی در دزفول آمده است: در گذشته های نه چندان دور ، در کناره رودخانه دز حوضچه های متعددی برای تبخیر رنگ نیل ( لاجورد ) وجود داشت که به مرور زمان پس از ورود رنگ های صنعتی و شیمیایی و منسوخ شدن صنعت نیل سازی در دزفول ، در حال حاضر اثری از این حوضچه ها در ساحل رودخانه دز وجود ندارد.

همچنین در خصوص کشت گیاه نیل در دزفول آمده است :گیاه نیل پس از برداشت از مزارع اطراف شهر دزفول در حوضچه هایی که در کنار رودخانه دز ساخته شده بود به حالت خمیری در آمده و آن را برای مصارف رنگرزی استفاده می کردند.

از بهترین زراعت های دنیای قدیم ، کشت گیاه ˈ وسمه ˈ بود که از آن رنگ نیل به دست می آمد.

صنعت نیل سازی حدود یک قرن در دزفول رواج داشت و در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی این صنعت در دزفول به اوج خود رسید و بسیاری از مردم دزفول در این صنعت ، مشغول به کار شدند و سپس ساختن رنگ در سراسر ایران رواج یافت.

گفته شده است که در آن زمان ، افزون بر یکصد و پنجاه کارگاه نیل سازی در شهر دزفول و۲۰ دستگاه نیز در روستاهای اطراف دایر بود. نیل سازان دزفول محصول نیل خود را به کشورهای انگلیس ، آلمان ، هند و چین صادر می کردند.

ˈ عبدالرضا حسنپور ˈ پژوهشگر در زمینه صنایع دستی دزفول ضمن هشدار نسبت به تخریب و نابودی آخرین اثر برجای مانده از کارگاه نیل سازی مشرف به رودخانه دز گفت: این کارگاه تنها بقایای بر جای مانده بیش از یکصد کارگاه نیل سازی در ساحل رودخانه دز می باشد که در معرض نابودی است.

وی این اثر را که بر روی صخره ای مشرف بر رودخانه دز پا برجا مانده به عنوان بخشی از تاریخ نیل سازی ایران زمین معرفی کرد و افزود: این اثر که در جوار سازه های آبی و پل باستانی دزفول واقع است ارزش ثبت ملی را دارد که نسبت به آن بی توجهی شده و رو به ویرانی است.

حسنپور به تاریخچه صنعت نیلسازی در دزفول اشاره کرد و گفت:تبحر و مهارت صنعتگران دزفول در تولید نیل به حدی بوده که این محصول که زمانی از هندوستان وارد ایران شده ، از دزفول به هندوستان صادر گردیده است.

وی قدمت صنعت نیل سازی در دزفول را تا قرن ۱۹ میلادی عنوان کرد و بیان داشت: این صنعت که زمانی از شهره جهانی برخوردار بود در ۲۰۰ سال اخیر با تولید رنگ های شیمیایی و مصنوعی به فراموشی سپرده شد.

این پژوهشگر صنایع دستی دزفول خاطر نشان کرد:با بازسازی و مرمت تنها اثر بر جای مانده از آخرین کارگاه نیل سازی در دزفول می توان این اثر را به عنوان جلوه ای از صنعت نیل سازی در منطقه معرفی کرد.

وی با ابراز نگرانی از روند رو به فراموشی و منسوخ شدن سایر رشته های صنایع دستی در دزفول گفت:در گذشته بیش از ۶۰ رشته صنایع دستی در دزفول فعال بوده و صدها نفر در زمینه صنایع دستی مشغول فعالیت بودند که اکنون حدود ۱۰ رشته از صنایع دستی در دزفول باقی مانده که همچنان رو به فراموشی است.

وی وجود القاب خانوادگی متعددی از جمله نیلساز ، نمدمال ، قنداق ساز ، مشک دوز و نیز محلاتی چون خراطان و مساجدی همچون کجبافان در دزفول را از جمله شواهدی دال بر گستردگی و قدمت صنایع دستی در این شهرستان برشمرد و گفت:کم توجهی به صنایع دستی موجب شد تا آخرین کارگاه نمد مالی دزفول نیز پارسال از نفس افتاد.

حسنپور نسبت به تخریب تنها اثر بر جای مانده از کارگاههای نیل سازی در دزفول با اجرای طرح عمران شهری هشدار داد و خواستار ایمن سازی و مرمت این بنای تاریخی شد.

رییس اداره میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری دزفول نیز از توقف عملیات عمرانی در مجاورت اثر بر جای مانده از تنها کارگاه نیل سازی در دزفول خبر داد و گفت: اداره میراث فرهنگی مانع ادامه طرح مذکور و تخریب این بنا شد.

ˈ غلامعلی باغبان کوچکˈ افزود:اثر برجای مانده در مجاورت پل باستانی دزفول و مشرف به رودخانه دز بقایای یک کارگاه نیل سازی شامل آثاری از حوضچه های متعدد است که به مرور زمان از بین رفته و تنها اثری از آن باقی مانده است.

وی اظهار داشت:احیاو بازسازی این اثر تاریخی نیازمند کاوش های باستان شناسی است تا خط سیر این کارگاه که شامل مجموعه ای از حوضچه های متعدد نیل سازی بوده از ارتفاع بالای صخره تا ساحل رودخانه دز شناسایی و پس از آن نسبت به مرمت و احیای بنا اقدام شود.

باغبان کوچک گفت:طبق بررسی اولیه خط سیر بنای کارگاه نیل سازی مذکور از بقعه علی مالک در مجاورت آن آغاز و تا رودخانه دز ادامه دارد.

دزفول با وجود آثار ارزشمند تاریخی با قدمتی چند هزار ساله از جمله شهر جندی شاپور بازمانده از دوران ساسانی به عنوان نخستین مرکز علمی و پزشکی جهان، پل باستانی با ۱۷۰۰ سال قدمت، آسیاب های آبی و بافت قدیم از جایگاه برجسته ای در ایران باستان و میراث فرهنگی برخوردار است.

تپه های باستانی چغامیش در جنوب شرقی شهر دزفول که بر اساس شواهد باستان شناسی، قدمت این منطقه به پیش از اختراع خط

می رسد، گواهی بر اهمیت این شهر قدیمی است.

این تپه ها تمدن چند هزار سال پیش از میلاد مسیح را تا دوره اسلامی در دل خود جای داده اند.

گزارش : محمدعلی فریدپناه/ایرنا