بلندترین سد خاکی کشور در حالی مراحل نهایی آبگیری را طی می کند که مساله شوری آب کارون هنوز به قوت خود باقیست. «سد گتوند علیا» در میان مخالفت کارشناسان، ۸۵ درصد از ظرفیت خود را آبگیری کرده است. اکنون ۴ میلیارد متر مکعب آب در مخزن سد ذخیره شده که مشخص نیست چند درصد از حجم آن را نمک تشکیل می دهد.

سد گتوند علیا، آخرین سد روی رودخانه کارون، دومین مخزن بزرگ کشور، بعد از سد کرخه را دارد. مخالفت کارشناسان به دلیل وجود سازند نمکی «گچساران» در درون مخزن سد گتوند است. این سازند که در مطالعات فاز نخست پروژه در سال ۷۴ مغفول مانده بود، بالاخره «کارون» را به دردسر انداخت. گنبدهای نمکی گچساران که مجریان سد آن را «رگه های نمکی بی اهمیت» می نامیدند، بعد از آبگیری، انحلال یافت و آب مخزن سد و در نهایت رودخانه کارون را شور کرد. در حالی که متولیان سد گتوند مدعی بودند این «رگه ها» در کوتاه مدت نیز تاثیری بر کیفیت کارون نمی گذارد و سد گتوند کیفیت آب کارون را از گذشته هم بهتر می کند.

شرایط ایده آل مجری

اکنون، سه سال پس از آبگیری، مجریان سد گتوند همچنان بر این مساله پافشاری می کنند که سد گتوند تاثیری بر کیفیت رودخانه کارون ندارد و همه چیز به خوبی پیش می رود. این ادعا اخیرا در مراسم نخستین تست سرریزهای سد گتوند باز هم تکرار شده است. 
«محمدحسین معنوی فر» معاون اجرایی سد گتوند در این مراسم می گوید: پیش از آبگیری سد گتوند در محل سد، شوری (EC) آب در هنگام پیک به ۲۸۰۰ میکروزیمنس هم می رسید اما اکنون آب با EC حدود ۱۱۰۰ تا ۱۲۰۰ زیمنس رها می‌شود و از کیفیت بالایی برخوردار است. تنها ۲۰ تا ۳۰ درصد شوری کارون به خاطر آب گتوند است. این زهاب ها هستند که در پایین دست شوری آب را زیاد می کنند و شوری را در آبادان و خرمشهر به ۴۰۰۰ میکروزیمنس می رسانند.
معنوی فر می افزاید: بیرون زدگی سازند گچساران باعث شوری ذاتی در کارون است؛ گرچه آبگیری سد اثراتی را در پی داشته اما تاثیر آن در مخزن بوده و آبی که از سد رها می شود از زمان آبگیری از کیفیت مطلوب تری نسبت به پیش از ساخت سد در آن محل برخوردار است. پیش بینی‌های ما درست بوده و اکنون شرایط در وضعیت ایده‌آل تثبیت شده است.
وی همچنین در مورد برنامه شرکت توسعه منابع آب و نیرو (مجری سد گتوند) برای نمک موجود در مخزن گتوند توضیح می دهد: با مدیریت بخشی از نمک را تخلیه می کنیم. علاوه بر این ۲۰۰ کیلومتر خط لوله برای انتقال نمک مخزن در نظر گرفته شده است. بر این اساس آب شور از پایین ترین سطح مخزن که کیفیت مناسب ندارد، به سمت پتروشیمی های ماهشهر منتقل خواهد شد. 

شوری ادامه دارد

«هوشنگ حسونی زاده» معاون مطالعات پایه و طرح های جامع منابع آب سازمان آب و برق خوزستان نیز درباره شرایط «سد گتوند» می گوید: شوری مخزن این سد افزایش نسبی داشته است. آب خروجی از سد گتوند روی شوری ۱۱۰۰ میکروموس تا ۱۳۰۰ میکروموس ثابت است. البته اگر چه شدت و شتاب انحلال نمک در مخزن سد نسبت به گذشته کم شده، با این حال افزایش شوری همچنان ادامه دارد.

خطر بیخ گوش

زمین شناسان و متخصصان آب، از سال ۸۸ نسبت به آبگیری سد گتوند هشدار داده بودند. دولت وقت که می خواست افتخار افتتاح سد را به نام خود ثبت کند، اما گوشش بدهکار نبود و سد گتوند مرداد ماه ۹۰ آبگیری را آغاز کرد. طرح علاج بخشی (پتوی رسی) نیز نتوانست جلوی انحلال نمک سازند را بگیرد و آب مخزن شور شد. با وجود هشدارهای کارشناسان، سد گتوند مراحل دوم و سوم آبگیری خود را نیز انجام داد. 
استاد نمونه کشور و متخصص حوزه آب، نسبت به پر شدن مخزن سد گتوند خوشبین نیست: اگر چه هنوز مستنداتی نداریم اما با پر شدن مخزن سد قطعا سطح سازندی که زیر آب می رود بیشتر می شود، بنابراین انتظار داریم که انحلال نمک نسبت به گذشته بیشتر شود و حجم شوری احتمالا روند افزایشی پیدا می کند. بنابراین تخلیه آب به پایین دست باید با مدیریت و دقت بیشتری انجام شود.
«مهدی قمشی» تصریح می کند: من اصلا موافق آبگیری تا این حد نبودم. چون اکنون حجم آب شور بیشتر شده است. در حالی که باید احتیاط می شد و سطح آب پایین نگه داشته می شد و مخزن را پر نمی کردند. افزایش آبگیری زمانی درست است که برای دفع شوری مخزن فکری شده باشد، در حالی که هنوز فکری برای آب شور مخزن نشده است. به عبارتی اکنون با اینکار خطر را بیخ گوش مسئولان نگهداشته و باید مواظب باشیم.

وی می افزاید: اگر سد گتوند بدون اشکال ساخته می شد، قاعدتا چون بالادست آن ۴ نیروگاه برقابی وجود داشت، می توانست در تابستان آبی را که در اثر مصرف بالای برق از نیروگاه ها رها می شود، ذخیره کند. ولی اکنون خود این سد دچار مشکل است. با این حال می خواهند به صورت عادی با سد برخورد کنند که این ممکن است مخاطراتی در پی داشته باشد.
قمشی تصریح می کند: متوسط شوری آب خروجی سد گتوند ۱۲۰۰ میکروموس است. در حالی که در گذشته متوسط شوری در این مقطع ۷۰۰-۶۰۰ میکروموس بوده است به این معنی که شوری آب در گتوند ۵۰۰ واحد افزایش یافته است.

فرضیه ۱۵ ساله

عضو هیات علمی دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز همچنین با بیان اینکه پروژه انتقال آب شور مخزن سد گتوند به ماهشهر هنوز عملیاتی نشده، می گوید: این پروژه بسیار بزرگ و سنگین است و در بهترین حالت ممکن است سه ساله تمام شود.
وی اضافه می کند: مجریان سد گتوند با این پیش فرض جلو می روند که طی ۶ سال اول بهره برداری از مخزن، آب شور کاملا تخلیه شود و دیگر مشکلی از بابت انحلال سازند نمکی در مخزن وجود نخواهد داشت. البته اگر این فرض درست بود، عالی می شد و اقداماتشان صحیح بود. ولی من اینقدر خوشبین نیستم. معتقد هستم فرضیه ای که می گوید روند انحلال نمک تا ۱۵ سال (و یا بیشتر از آن) ادامه پیدا خواهد کرد، صحیح تر است.
قمشی اضافه می کند: از سوی دیگر لوله های انتقال آب نمک به سرعت دچار خوردگی می شوند و اگر امیدوارانه به مساله نگاه کنیم لوله های طرح انتقال آب شور مخزن به پتروشیمی ها شاید تا ۱۰ سال بیشتر دوام نیاورند که امیدواریم تا آن زمان آب شور از مخزن تخلیه شده باشد. البته اگر این طرح موفقیت آمیز باشد شوری کارون از گذشته هم بهتر می شود.

بمب نمکی کارون

مطالعات دکتر قمشی، روی داده‌های آماری یک سال سد گتوند علیا (از بهمن ۹۰ تا اسفند ۹۱) که برای نخستین‌بار به صورت مستقل انجام شد، نشان داد که در این یک سال تجمع شوری در سد گتوند ثابت نبوده و مرتب رو به افزایش است. بر اساس این مطالعات، مقدار شوری تجمع یافته در مخزن سد گتوند در این یک سال بیش از دو برابر شده است. وزن نمک ذخیره شده در آب مخزن در انتهای سال ۹۰ حدود ۳/۳ میلیون تن بوده که در پایان سال ۹۱ به ۸/۷ میلیون (هفت و هشت دهم میلیون) تن رسیده است.
آنطور که مجریان سد اعلام کرده اند، اکنون ذخیره آبی سد گتوند معادل ۱۷ برابر حجم سد امیرکبیر شده است. آیا چندین میلیون تن نمک محلول در آب این سد، آنچنان که مجریان می گویند، نقشی در شوری کارون نخواهد داشت؟ 

گزارش/ نادره وائلی زاده – خوزنیوز