«سد گتوند» فاجعه‌ای روی دست محیط زیست!/ کارون شور شد؛ کشاورزی خوزستان در حال نابودی/ موسسه آب دانشگاه تهران کنار کشید
عصر جنوب/ asrejonoob.ir: درحالی که مردم خوزستان و کارشناسان محیط زیست نگران شوری کارون و نابودی زمین های کشاورزی منطقه هستند، وزارت نیرو نگران است شوری مخزن به سد لطمه وارد کند شوری کارون سالانه ۶٠ میلیارد تومان به کشاورزی منطقه خسارات می زند.
فاجعه‌ای شده و روی دست محیط‌زیست ایران مانده است. تنها چند ماه پس از آبگیری و حل‌شدن تپه نمکی در دریاچه سد گتوند، این پروژه پرحاشیه به فاجعه‌ای زیست‌محیطی تبدیل شد که هنوز هم برای آن راه علاجی پیدا نشده است.
این درحالیست که مطالعات علاج‌یابی آن به دانشگاه تهران واگذار شد تا راهی برای کمک به داستان تلخ گتوند و شوری آب کارون پیدا کنند، اما گفته می‌شود که هیچ‌کدام از راهکارهای علاج‌یابی گتوند، ارزیابی زیست‌محیطی کامل ندارند. چند وقت پیش بود که معصومه ابتکار رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران با اشاره به این‌که مطالعات علاج‌یابی سد گتوند نتواسته راهکار قطعی ارایه دهد، گفته بود که «به طور قطعی نتوانستیم هیچ‌کدام از راهکارهای تیم مطالعات علاج‌یابی سد گتوند را به‌طور کامل تأیید کنیم.»
در ماه‌های گذشته هیچ‌گاه خبر خوشی از سد گتوند و پیداشدن راهکاری برای فاجعه‌ای که درحال رقم خوردن است، شنیده نشده. شوری آب کارون درحال افزایش است و زمین‌های کشاورزی منطقه درحال از بین رفتن. مجری پروژه علاج‌یابی سد گتوند خبری می‌دهد که مدت‌هاست شنیده می‌شود و به نگرانی جدی زیست‌محیطی در خوزستان تبدیل شده است، «سهم سد گتوند در شوری کارون، ٢۵درصد است.»
محمدعلی بنی‌هاشمی در نشست تخصصی بررسی راهکارهای علاج یابی سد گتوند که درحاشیه سمینار بین‌المللی مهندسی رودخانه، در دانشگاه شهید چمران اهواز برگزار شد، با بیان این‌که ١۵درصد مساحت سد گتوند در تماس با سازند گچساران است، می‌گوید: «برآورد تیم زمین‌شناسی کارگروه علاج‌یابی سد گتوند این است که ۴٣میلیون تن نمک وجود داشته باشد.»
او ادامه می‌دهد: «آورد کارون در ایستگاه گتوند، از سال ۴۶ تا ٩٣، بالای ٢٠میلیارد مترمکعب هم بود اما از سال ٨۵ آورد کارون به‌طور متوسط حدود ٨میلیارد متر بوده و پس از آبگیری سد گتوند آورد کارون نسبت به آمار بلندمدت کاهش داشته است؛ ما تحلیل نکردیم و کسی از ما نخواسته که مشخص کنیم که سهم تغییرات اقلیمی یا دخالت انسانی در کاهش آورد رودخانه کارون چقدر است.»
هاشمی با بیان این‌که نگاه ما به آورد کارون متفاوت از نگاه مدافعان و همچنین منتقدان سد گتوند بود، یادآوری می‌کند که «اگر سد گتوند آبگیری نمی‌شد، شوری آب رودخانه کارون در ایستگاه گتوند ١١۶٠واحد بود درحالی که براساس مطالعات سازمان آب و برق خوزستان، شوری آب رودخانه کارون پس از آبگیری سد گتوند ١۴۴۶ است و بنابراین سد گتوند ٢۵درصد آب کارون را شور کرده که تا مردادماه امسال وزارت نیرو این موضوع را قبول نمی‌کرد.»
او با اشاره به این‌که پس از ٣٠٠روز از آبگیری سد گتوند، آورد جرمی سازند گچساران ۴۵هزار تن در روز بود، می‌گوید: «خوشبختانه در این اواخر به یک‌دهم رسید و بیلان روزانه سازند گچساران چهار‌هزار تن نمک بود.» علاج‌یابی برای سدی که به جای آب، نمک ذخیره کرده و دریاچه‌اش به جای آب شیرین به مخزنی برای آب شور تبدیل شده، کاری سخت خواهد بود، کاری که هنوز نتیجه‌ای نداشته و پیشنهادها نتوانسته به‌طور قطعی نظر مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست را تأمین کند.
به گزارش ایسنا، مجری پروژه علاج‌یابی سد گتوند یکی از دلایل واگذاری این مطالعات به دانشگاه تهران را بهره‌مندی از متخصصان مختلف می‌داند و می‌گوید: «در مطالعات علاج‌یابی سد گتوند نزدیک به ٢٠ تیم تخصصی دخالت می‌کردند و مدل تصمیم‌گیری چند معیاره برای انتخاب راهکار تعریف و براساس این مدل، غربالگری راهکارها انجام و ۵ راهکار انتخاب شد.»
هیچ‌کدام از راهکارهای علاج‌یابی ارزیابی زیست‌محیطی ندارند
درهفته‌های گذشته، خبرهایی از مناسب نبودن راهکارهای پیشنهادی برای حل مشکل سد گتوند شنیده شده است و حالا مجری پروژه هم با بیان این‌که هرکدام از راهکارها پس از انجام مطالعات مرحله یک باید ارزیابی زیست‌محیطی شود، گفت: «اکنون هیچ‌کدام از راهکارها، ارزیابی زیست‌محیطی کامل ندارد.»
هاشمی ادامه می‌دهد: «در علاج‌یابی سد گتوند نزدیک به ٢٠ تیم تخصصی دخالت می‌کردند و مدل تصمیم‌گیری چند معیاره برای انتخاب راهکار تعریف و براساس این مدل، غربالگری راهکارها انجام و ۵ راهکار انتخاب شد.» مدیر موسسه آب دانشگاه تهران با بیان این‌که پروژه مطالعات علاج‌یابی سد گتوند رکوردداری داوری در ایران است، یادآوری می‌کند که «هیچ پروژه‌ای تا این میزان مورد داوری قرار نگرفته است.»
نگرانی جالب وزارت نیرو؛ آیا شوری آب به سد گتوند لطمه می‌زند؟
درحالی که بسیاری از فعالان و کارشناسان زیست‌محیطی نگران شوری آب مخزن سد آسیبی هستند که این آب شور می‌تواند به محیط‌زیست خوزستان به‌ویژه کارون و زمین‌های اطراف وارد کند، وزارت نیرو نگرانی جالبی دارد، آیا شوری آب مخزن سد به گتوند لطمه وارد می‌کند یا نه؟
هاشمی دراین‌باره با اشاره به این‌که سؤالات کلیدی در مطالعات مرحله شناخت علاج‌یابی سد گتوند وجود داشت، می‌گوید: «یکی از سوالات این بود که آیا جنس توده زیرین، گنبد نمکی است یا نه یا این‌که یکی از نگرانی وزارت نیرو این بود که آیا شوری مخزن به خود سد لطمه وارد می‌کند یا نه؟ بررسی دوبی و شوری رودخانه با سد و بدون سد و قبل از توده عنبل و اثرات خشک‌سالی و خطوط قرمز در راهکارها و استانداردها در مطالعات مرحله شناخت باید انجام می‌شد.»
رئیس موسسه آب دانشگاه تهران درباره حجم نمکی که از سد خارج شده است، هم توضیح می‌دهد که «در یک مقطع زمانی ٩میلیون تن نمک در مخزن سد گتوند بود. تا اسفند ٩٣ حدود ١۵میلیون تن حجم ورودی نمک از سازند حل‌شده در آب بوده و ١٢,٨میلیون تن نمک نیز ورودی رودخانه بود که در جمع ٢٨میلیون تن است که از این تعداد نزدیک به ٢٠میلیون تن از سد خارج شده و به پایین‌دست رودخانه تخلیه شده و ٨میلیون تن در مخزن سد باقی مانده است. از این حجم نمک واردشده به رودخانه ٢۵درصد ناشی از سد بوده است.»
خسارات سالانه ۶٠میلیارد تومانی شوری کارون به کشاورزی منطقه
تاثیرات شوری کارون بر زمین‌های کشاورزی منطقه و شورکردن زمین‌های حاشیه کارون نگرانی جدی فعالان محیط‌زیست است. درکنار این نگرانی، مشکل دیگری معاش منطقه را تهدید می‌کند و آن هم خسارت میلیاردی شوری کارون به کشاورزی منطقه است. هاشمی دراین‌باره هم می‌گوید: «بررسی‌ها نشان می‌دهد که نرخ ورود نمک از سازند گچساران رو به کاهش است که برآوردهای اولیه این وضع را نشان نمی‌داد. درخصوص میزان خسارت کشاورزی ناشی از شوری کارون اختلاف‌نظر میان ما و وزارت جهاد کشاورزی وجود دارد. به نظر ما خسارات کشاورزی ناشی از شوری رودخانه کارون سالیانه ۶٠میلیارد تومان است.»
او با بیان این‌که در مطالعات معیارهای بسیاری مدنظر قرار داده شد، می‌گوید: «١١معیار زیست‌محیطی درجنبه‌های مختلف چه از نظر تأثیر شوری آب بر تخریب اراضی در بلندمدت، کشاورزی و گونه‌های جانوری درمطالعات علاج‌یابی سد گتوند تعریف شد؛ همچنین معیارهای فنی، اقتصادی و اجتماعی نیز برای ارزیابی مدنظر قرار گرفت.»
رئیس موسسه آب دانشگاه تهران هدف راهکارهای علاج‌یابی سد گتوند را تخلیه و کاهش شوری مخزن سد و تحویل آب با حداقل شوری به رودخانه می‌داند، «براساس راهکارهای ارایه‌شده ابتدا بحث کنترل شوری از مبدأ و کنترل سرشاخه‌های شور و سپس تصفیه و نمک‌زدایی مدیریت مخزن و چهارم انتقال آب‌شور به چاه‌های نفت مسجدسلیمان و تحویل به صنایع متقاضی و انتقال آب با استفاده از حوضچه‌های تبخیری و خط انتقال خلیج‌فارس و انحراف مسیر رودخانه مطرح شد اما نمک‌زدایی و محبوس کردن نمک درمطالعات رد شده اما گزینه‌های انحراف مسیر رودخانه، انتقال به خارج سد و انتقال به خلیج‌فارس و مدیریت مخزن همچنان باقی‌مانده است. ایده برچیدن سد قابلیت اجرایی‌شدن ندارد؛ بین ایده‌های مطرح‌شده از قبل و راهکارهای ارایه‌شده تشابه اسمی وجود دارد اما تفاوت‌های آن بسیار زیاد است.»
او معتقد است، این مدل مدیریت مخزن به هیچ‌وجه مدل بهره‌برداری نیست.
مدیریت مخزن سد به نحوی است که در آن تمام آلاینده‌های کارون در یک نگاه ملی سامان‌دهی شوند و در راهکار شست‌و‌شوی سریع یا همان مدیریت مخزن به نحوی است که در یک مدت معین میزانی از آب سد رهاسازی شود، به‌طور مثال در یک مقطع زمانی مناسب و با اجازه محیط‌زیست می‌توان رهاسازی را انجام داد. لازمه این طرح ایجاد حوضچه‌های ذخیره برای تأمین آب شرب و صنعت و هزینه این طرح ۴٠٠میلیارد تومان است.
منبع: روزنامه شهروند