هراس از فاجعه زیست‌محیطی / سد گتوند تخریب می شود؟
عصر جنوب/ asrejonoob.ir: ورود معصومه ابتکار، معاون رئیس‌جمهور به معضلی به نام سد گتوند و تخریب احتمالی این سد شاید به نوعی مهر تاییدی بر سخنان کسانی باشد که از زمان کلنگ‌زنی این سد تاکنون بارها تاکید کرده‌اند ضرورتی برای ساخت سد گتوند وجود نداشت و معضلاتی چون آوارگی و بیکاری، شوری زمین‌های کشاورزی و ده‌ها مشکل اجتماعی و زیستی پس از ساخت آن واقعیتی انکار‌ناپذیر است. گرچه ذکر این نکته ضروری است که مشکلات سدسازی در منطقه گتوند تنها به موارد گفته شده، ختم نمی‌شود و شوری آب مصرفی و آب‌های زیر زمینی منطقه معضل بزرگ‌تری است که ساکنان اطراف سد با آن درگیر هستند.
زلزله سد گتوند را تخریب می‌کند
فرهیختگان نوشت، پیشکسوت علم زلزله‌شناسی کشور، با تاکید بر اینکه پژوهش‌های زمین‌شناسی برای سد گتوند انجام نشده است به «فرهیختگان» می‌گوید: «زمین‌های این منطقه نمک دارد، در حالی که سد باید جایی ساخته شود که اطراف آن نمک نداشته باشد، چراکه حلال بودن نمک در آب باعث ریزش زمین می‌شود و در نتیجه با کوچک‌ترین زمین لرزه سد دچار مشکل خواهد شد.»
سدسازی یک علم است و آگاهی نداشتن از این علم می‌تواند آسیب‌های زیادی به همراه داشته باشد. مانند سد رفسنجان که به دلیل اضافه کردن دو متر به تاج آن با زلزله‌ای که در این منطقه رخ داد دچار آسیب جدی و طغیان آب سد شد.
بهرام عکاشه با تاکید بر اینکه مطالعات زمین و زلزله‌شناسی یکی از علوم پایه سدسازی است، می‌گوید: «سد گتوند در دامنه کوه زاگرس و در منطقه‌ای زلزله‌خیز ساخته شده و پژوهش‌ها نشان می‌دهد وقوع زلزله در این منطقه حداقل ۶ ریشتر خواهد بود و اگر چنین اتفاقی رخ دهد تبعات آسیب و خسارت آن غیرقابل پیش‌بینی است.»
در ایران چند صد سد وجود دارد که خیلی از آنها بدون برنامه‌ریزی، مکان‌یابی صحیح و نیاز‌سنجی مردم آن مناطق ساخته شده‌اند و در کنار آنها چند صد سد دیگر هم در دست ساخت است که بسیاری‌شان هنوز هم بدون مطالعات جدی زمین‌شناسی ساخته می‌شود.
این متخصص زمین‌شناسی و زلزله‌شناسی ادامه می‌دهد: «سدسازی باید طبق یک چارچوب مشخص با مطالعات دقیق انجام شود و بسیاری از سدهایی که در کشور ساخته‌شده مشاور خارجی داشتند اما در حال حاضر از مشاوران خارجی و داخلی کمتر استفاده می‌شود و دلیل آن هم مشخص نیست.»
او با بیان اینکه مردم از سدسازی انتظارات خاصی دارند، می‌افزاید: «سدسازی از نظر ژئوتنیک و تکنوتنیک باید مطمئن باشد یعنی طراحی آن‌طوری باشد که در شرایط بحرانی و وقوع سیلاب به درستی آن را کنترل کند.»
یکی از نکاتی که در سدسازی باید مورد توجه قرار گیرد، بحث زلزله‌خیز بودن یا نبودن منطقه‌ای است که در آن سد ساخته می‌شود و پیش از ساخت سد باید یک گروه کارشناس، منطقه را به دقت مورد بررسی قرار دهند و پس از اطمینان از شرایط خاک مجوز را برای ساخت صادر می‌کنند.
او همچنین به زلزله منجیل اشاره می‌کند و می‌افزاید: «در آن زلزله سد به‌شدت آسیب دید اما به دلیل اینکه این سد با طرح مطالعاتی و کمک گرفتن از مشاوران فرانسوی ساخته شده بود، خیلی زود توسط همان مشاوران ترمیم و مرمت شد اما اگر همان زلزله در گتوند رخ دهد، باید فاتحه سد و مردمی که در اطراف این سد زندگی می‌کنند را خواند.»
مشکلات شدید زیست‌محیطی و تبعات اجتماعی در پایین‌دست
چند دیدگاه درباره سد گتوند وجود دارد، از یک‌سو سازندگان و مجریان این طرح ساخت این سازه را به دلیل تولید انرژی برق و ذخیره و تنظیم جریان آب‌های خروجی درست و منطقی می‌دانند اما کارشناسان محیط‌زیست و زمین‌شناسان شوری آب و تهدید منابع آب زیرزمینی منطقه را دلیلی برای ناکارآمدی این سد می‌دانند که کاظم حمادی، عضو کمیته علمی کنفرانس ملی رودخانه کارون در این‌باره می‌گوید: «رودخانه کارون که منبع اصلی تامین آب سد گتوند است از نظر کمی و کیفی دستخوش تغییرات زیادی شده و به این تغییرات مشکلات شدید زیست‌محیطی و تبعات اجتماعی در پایین‌دست را هم باید اضافه کرد.»
او، نظر کارشناسان در حوزه‌های زمین‌شناسی، محیط‌زیست و کشاورزی را درباره این سد مورد ارزیابی قرار می‌دهد و می‌گوید: «این کارشناسان معتقدند شوری، کیفیت آب مخزن و خروجی آن به حدی رسیده که سازه را با مشکل روبه‌رو می‌کند و در صورت بروز نخستین تغییرات در لایههای زمین مانند زلزله یا فرونشست (که در حال حاضر دامن دشت‌های ایران را فراگرفته است) تمام منطقه و آب‌های زیرزمینی آن دستخوش تغییر جدی می‌شود.»
حمادی در پاسخ به این پرسش که کشور با بحران جدی آب به‌ویژه منابع آب زیرزمینی روبه‌رو است و ناکارآمدی این سد ضربه سختی به منابع آب زیرزمینی منطقه می‌زند، می‌گوید: «بحث مدیریت منابع آب‌های زیرزمینی تنها به این منطقه محدود نمی‌شود بلکه بخش عمده‌ای از مشکلات آب کشور ریشه در ضعف مدیریت منابع آب دارد؛ چند سالی است مسئولان دولتی به سمت مدیریت منابع آب زیرزمینی رفته‌اند و قرار است از تجربه‌های جهانی نیز بهره ببرند.»
از نظر علم زمین و زلزله‌شناسی سد باید در مکان‌هایی ساخته شود که آب شیرین داشته باشد، در حالی که تمام رودخانه‌های اطراف سد گتوند آب شور هستند و همین شور بودن آب خود به خود به بدنه سد در طول سال‌های متمادی آسیب وارد می‌کند.
همچنین با انباشت حجم بزرگ آب شور در منطقه در صورت وقوع زلزله این خطر محتملی است که با ورود لایه آب شور به لایههای آب شیرین منطقه شاهد فاجعه بزرگ زیست‌محیطی در این بخش ایران باشیم.