این روزها که بازارهای خوزستان با میوه ای زرد رنگ به نام «خارک» تزئین شده اند، شاید خیلی از مردم کشورمان از دیدن و خوردن این میوه های بهشتی محروم هستند زیرا عمر خارک یا همان شکل اولیه خرما بسیار کوتاه است و به سرعت به «رطب» یعنی نیمه خرما و نیمه خارک و سپس خرما تبدیل می شود.

اما رسیدن محصول نخل به خرما راهی طولانی را سپری می کند تا به مصرف کننده می رسد.

فصل باروری نخل در هر نقطه از دنیا با توجه به اقلیم و شرایط آب و هوایی متفاوت است و در استان خوزستان این کار از نیمه دوم بهمن ماه و با عمل تلقیح نخل ها آغاز می شود که تا اواخر اسفند ادامه دارد.

وضعیت حرارت، رطوبت و شدت گرما باعث می شود که فصل باروری در هر نقطه از کشور تغییر کند. این زمان در شهرهای دیگر همچون جهرم در استان فارس با یک ماه تقدم نسبت به استان های جنوبی کشور از جمله خوزستان است.

عمل تلقیح نخل به ویژگی های نخل نیز بستگی دارد. نخلهای زودرس را معمولا به دلیل زودرس بودن پیش از نخلهای میان رس و دیررس تلقیح می کنند. زمان لازم برای انجام چنین عملیاتی در نخلستان های کشور، یک ماه تا ۴۵ روز است و همانطور که ذکر شد آغاز و پایان آن به شرایط آب و هوایی و ویژگی های نخل بستگی دارد.

شادگان نخل خیز ترین نقطه خوزستان

شادگان با داشتن تقریبا بیش از دو میلیون اصله نخل در ۱۲ هزار و ۷۰۰ هکتار اراضی کشاورزی، نخل خیز ترین شهر استان است.

گرده افشانی یا همان تلقیح در نخل ها در سطح هشت هزار و ۵۰۰ هکتار به صورت مکانیکی و  ۵۰۰ هکتار نیز به صورت دستی انجام می گیرد که به علت مزایای اقتصادی روش مکانیکی و سودآوری بیشتر در سال های اخیر این روش استفاده بیشتری در میان کشاورزان داشته است. نخل در استان های جنوبی، یک نماد مقدس به شمار می رود و مردم احترام خاصی برای این درخت قائلند، به طوری که در اغلب منازل روستائیان وجود نخل امری حتمی است.

حال اینکه در شادگان علاوه بر نگاه نمادین، مردم برای کسب رزق و روزی این درخت را می کارند به گونه ای که بیشتر محصولات جانبی کشاورزی شادگان را  خرما و محصولات فرعی آن تشکیل می دهد.

سالانه حدود ۵۰ هزار تن خرما در نخلستان های شادگان تولید که ۳۵ هزار تن آن به خارج از کشور صادر می شود و با توجه به وضعیت کشاورزی و بحران خشکسالی در رودخانه جراحی، این میزان تولید رو به کاهش می رود و نخلستان های شادگان با خطر نابودی مواجه هستند.

شیوه بارور کردن نخل ها

ولید آلبوناصرعضو شورای شهر شادگان با اشاره به تعریف تلقیح نخل بیان می کند: تلقیح یا تلگیح یعنی بارور کردن نخل ماده با «طلع» نر است که پس از رسیدن نخل یعنی (طلعش)  انجام می شود.

وی ادامه می دهد: طلع که عمل تلقیح با آن انجام می شود محصول نخل نر یا «فحل» است که نوع طلع غنامی نام دارد «غنامی» بهترین نوع طلع است.

عضو شورای شهر شادگان با اشاره به جزئیات دیگر عمل تلقیح نخیل می افزاید: در هر ماده پنج تا هفت خوشه از طلعه نر گذاشته می شود، هر نخل نر تقریبا ۲۰ تا ۲۵ طلعه دارد که هر طلعه برای لقاح ۱۰ نخل به کار می رود.

آلبوناصر بیان می کند: تشخیص زمان فرا رسیدن جدا سازی طلع از نخل نر زمانی انجام می شود که با ایجاد شکاف کوچکی متوجه شویم گرده طلع از دانه های آن بیرون زده باشد.

وی نخل نری که بیشتر سیراب شده را قوی تر می داند و می گوید: هر چقدر نخل نر سیراب شده باشد طلع قویتری خواهد داشت و این امر در ارتباط به نخلی که آب مناسب به آن نرسیده عکس است البته آبیاری بیش از حد نیز ضررهایی برای نخل  دارد.

عضو شورای شهر شادگان می افزاید:  زمانی این خوشه ها را روی نخل ماده می گذاریم که طلعه ماده شکافته می شود و خوشه های آن بیرون بزنند.

آلبوناصر با اشاره به راه تشخیص مرغوبیت طلع نر تاکید می کند: وزن طلع نر برای تشخیص مرغوبیت آن مهم است به طوری که معلوم می شود گرده زیادی در دانه های خوشه هایش وجود دارد اما اگر سبک باشد تو خالی بودن دانه های خوشه های طلع را نشان می دهد.

وی در پایان می گوید: در ماه های بهمن و اسفند، اهالی و صاحبان نخلستان ها در شادگان تلگیح نخل ها را برای باروری وثمر دادن در تابستان شروع می کنند.

مهدی بحری از ساکنان و فعالان فرهنگی شهر شادگان نیز بیان می کند: نخل در زندگی مردم خوزستان و شادگان که بزرگترین مرکز تولید خرما در کشور است، از اهمیت بالایی برخوردار است.

وی ادامه می دهد: عمده اراضی کشاورزی در این شهر را نخلستان های تشکیل می دهند و از قدیم مردم، رزق و روزی خود را با فروش خرما و محصولات جانبی نخلستان ها کسب می کردند.

تلقیح نخل ها با دستگاه، اقتصادی ترین روش  است

فعال فرهنگی و از اهالی شادگان می افزاید: گرده افشانی نخل ها به دو صورت مکانیزه شده و دستی صورت می گیرد که معمولا در نخلستان هایی با وسعت بیشتر این کار با دستگاه انجام می شود.

وی با اشاره به تاثیر استفاده از دستگاه در گرده افشانی نخل ها بیان می کند: گرده افشانی یا تلقیح به روش مکانیزه و با دستگاه اقتصادی تر بوده و بر خواص فیزیکی و شیمیایی ثمره نخل یا همان خرما تاثیر می گذارد و حجم خرما در این روش بزرگتر است.

بحری در پایان  می گوید: اگر بعد از بارور کردن نخل باران ببارد، می بایست تلقیح از نو انجام گیرد چرا که تلاش کشاورز در بار اول با بارش باران از بین رفته است.

 مراحل رشد میوه خرما

عادل مجدم یکی از نخل داران در شادگان در خصوص مراحل رشد میوه خرما به خبرنگار مهر می گوید: رشد میوه نخل چندین مرحله را شامل می شود که از مرحله جنین آغاز می شود. این مرحله زمانی است که شکوفه ها درون طاره( محفظه ای که میوه ابتدایی نخل درون آن قرار می گیرد) قرار دارد. وقتی شکوفه ها کمی رشد کردند و آمادگی برای تلقیح ایجاد شد، طاره شکاف بر می دارد و شکوفه ها متولد می شوند.

وی افزود: مرحله دوم را «طلع» می گویند. هنگامی که شکوفه ها بعد از شکافته شدن طاره، آشکار می شوند، طلع گفته می شود. تلقیح در این مرحله صورت می گیرد. مرحله سوم خلال(خلالو) نام دارد. ثمره ای که زیاد بزرگ نشده و به رنگ سبز است در این مرحله ثمره بیشتر حالت مدور دارد. مرحله چهارم «بلح» نام دارد. در این مرحله ثمر با وزن و حجم میوه زیاد شده و تقریبا شکل اصلی (همان نوع را به خود می گیرد) ولی هنوز رنگ آن سبز است.

مجدم تصریح کرد: مرحله پنجم «خارک» نام دارد. در این مرحله میوه رنگی می شود و رنگهای زرد و قرمز را به خود می گیرد. در این مرحله میوه قابل خوردن است و هواداران فراوانی دارد. مرحله ششم مرحله ای است که میوه کاملاَ رسیده و نرم شده و شیرین و آبدار است که به آن «رطب» می گویند. نصف این میوه خارک و نصف آن خرما است. آخرین مرحله هم رسیدن محصول به خرما است. در این مرحله میوه مقدار آب خود را از دست داده و به شیرینی آن افزوده شده و آماده ذخیره سازی است و اگر ذخیره شود خراب نمی شود.

همکاری نکردن  مناسب جهاد کشاورزی

باوی توجه جهاد کشاورزی به نخلستان ها را کمرنگ دانسته و می گوید: اخیرا با مشکل کم آبی و کم بودن سطح رودخانه جراحی بسیار سخت آب به سمت نخلستان ها جریان پیدا می کند و اداره جهاد کشاورزی نسبت به این امر کم توجه است.

وی ادامه می دهد: برای کاشت یک نخل مدت زمان زیادی طول می کشد و بین هفت تا هشت سال یک کشاورز برای به ثمر رساندن یک نخل وقت می گذارد و این وضع کنونی تلاش چند ساله یک نخل دار را به یغما می برد.

این کشاورز و نخل دارخوزستانی با اشاره به تسهیلات در نظر گرفته شده برای کشت نخل اظهار می کند: در بحث نخیلات و در قانون برای کاشت و آبیاری هرس و تکریب بودجه ای در نظر گرفته شده ولی این بودجه و تسهیلات در اختیار کشاورزان و  نخلداران  قرار نمی گیرد.

باوی در پایان تاکید می کند: کشاورزان برای دریافت این تسهیلات با مشکلات فراوانی روبرو می شوند و من به عنوان یک کشاورز، گاهی از اداره نخلستان خود نا امید می شوم.

کمبود بارش در سال های اخیر، ریزگردها، منحرف کردن جریان رودخانه های استان، خشک شدن تالابها و بسته شدن مجاری رودخانه جراحی توسط وزارت نیرو، خسارت های زیادی به کشاورزان وارد کرده است که این خسارت ها در سال های آتی بیشتر ظاهر و هزاران نخل به علت عدم رسیدگی مسئولان و حل معضلات ذکر شده از بین می روند.

رودخانه جراحی تنها منبع تأمین آب نخلستان های شادگان با خشکی و نابودی روبروست که وزارت جهاد کشاورزی باید برای حل مشکل آن با عزمی جدی وارد عمل شود چرا که ادامه خشکسالی این رود نه تنها حیات مردم را به خطر می اندازد که میلیون ها نخل را نیز به مرز نابودی می رساند. در سال‌های گذشته کمبود باران و بسته شدن مجاری رودخانه جراحی توسط وزارت نیرو باعث شد که حجم زیادی از نخل های شادگان از بین بروند که ادامه این روند باعث نابودی کامل نخلستان‌های منطقه خواهد شد.

گزارش: آمنه سواری