عـصــر جـنــوب| asrejonoob.ir: پژوهشگر اجتماعی معتقد است: پدیده زباله گردی که در سال‌های اخیر به دلیل شرایط اقتصادی، بیکاری و به‌کارگیری نیروهای غیربومی در صنایع، بنگاه‌ها و کارگاه‌های فعال در خوزستان گسترش بیشتری پیدا کرده، مسئله ای اجتماعی است که با وجود اینکه نگاه‌های مردم به صورت عینی آن را می‌بینند اما کمتر به صورت ذهنی درگیر آن هستند.

گزارش: نعیم حمیدی

در گوشه ای از شهر، مردی میانسال در اطراف یکی از سطل‌های زباله پرسه می‌زند. گویی چیزی که به دنبال آن است پیدا نکرده، با خستگی‌ای که در گام‌هایش پیداست راهش را ادامه می‌دهد تا شاید در سطل زباله دیگری به مطلوبش برسد. اینجاست که می‌بینی هر چند زباله گردی هم در وانفسای بیکاری و فقر به شغلی امیدوارکننده تبدیل شده و با اینکه نیازی به مدرک و تخصصی ندارد اما این دلیل نمی‌شود کار راحتی باشد و سختی‌های خودش را دارد.
«ابومصطفی» مرد میانسالی از اهالی عین‌دو که در حوالی سطل زباله چیزی گیرش نیامده‌است، با نیشخند تلخی می‌گوید: زمانی مردم این شهر در شأن خود نمی‌دیدند که به عنوان رفتگر استخدام شهرداری شوند، اما امروز زباله هم گیرشان نمی‌آید.
وی می‌گوید فوق دیپلم حسابداری است که به دلیل نبود شغل به این حرفه روی آورده‌است.
ابومصطفی در بیان چگونگی فعالیت روزانه خود اظهار می‌کند: هر روز از ساعت یک بعد از ظهر تا ۹ شب برای یافتن مواد قابل بازیافت و نان با گاری دستی راهی خیابان‌ها می‌شود.

درآمد بخور نمیر
«حمید» از اهالی قلعه چنعان در خیابان وهابی اهواز در حالی که سرش را با چفیه پوشانده و سوار بر ستوته است، در گفتگو با خبرنگار بیان اظهار می‌کند: انبارداران در مناطق کوی علوی، عین ۲، ملاشیه، سپیدار، کوی رمضان و قلعه چنعان فلزات را کیلویی ۱۷۰۰ تومان، نان را ۱۳۰۰ تومان و پلاستیک را ۱۵۰۰ تومان خریداری می‌کنند.
وی می‌افزاید: روزانه درآمدی بین ۷۰ تا ۱۲۰ هزار تومان به‌طور متوسط داریم. یعنی یک زباله گرد فعال، ماهانه معادل ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان درآمد دارد. درآمد بخور نمیری که با مشقت به دست می‌آوریم.

معضل و آسیب
با گسترش شهرنشینی معضلات و آسیب‌های جدیدی ایجاد شده‌اند؛ زباله گردی از جمله این مشکلات است و حالا دیگر، چشم‌ها عادت کرده‌اند که افرادی را ببینند که میان سطل‌های زباله دنبال لقمه نانی هستند.
زباله گردی را می‌توان به عنوان آسیب اجتماعی نوین در اثر تولید بیش از حد زباله رو به رشد توصیف کرد به طوری که در ابتدا این پدیده با هدف پیداکردن اشیای قابل استفاده یا جمع‌آوری ته‌مانده غذا برای قشر آسیب‌پذیری از جامعه صورت می‌گرفت اما امروزه با اجرای طرح‌های بازیافت و تغییر مدیریت شهری به عنوان یک شغل نیز مورد استقبال اشخاص قرار گرفته‌است. امروز حدود ۱۲۰۰ زباله گرد در خیابان‌ها و محلات اهواز فعال هستند. میانگین سنی زباله گردان تقریباً ۲۵ سال است.
مجموعه زباله گردها را دو گروه تشکیل می‌دهند؛ الف: افراد و خانواده‌های محروم و قابل تعریف در طبقه فرودست جامعه و به آسیب دیدگان اجتماعی مانند معتادان و…. در نهایت هر دو گروه متأثر از فقر و انباشت آسیب‌های اجتماعی به این پیشه روی آورده‌اند.
تحولات صنعتی و اقتصادی دنیای جدید در عرصه فناوری و تولید، نظام اجتماعی را از نظر قشر بندی دچار تحولات زیادی کرده‌است به طوری که نظام اجتماعی ایران بویژه کلانشهرهایی نظیر اهواز در دهه‌های اخیر دچار دگرگونی شده و شاهد ظهور آسیب‌های نوپدید و حتی گروه‌های اجتماعی فراگیر به صورت غیررسمی هستیم که از جمله پدیده‌های دهه اخیر در کلانشهرها می‌توان به دست فروشی، زباله گردی یا امرار معاش از طریق جمع‌آوری مواد قابل بازیافت زباله‌ها و کودکان کار اشاره کرد.

زباله گردی پشت سر دست فروشی
روزگاری دست فروشی به عنوان نماد فقر و محرومیت و پیامد بیکاری و توسعه نامتوازن در شهر اهواز تلقی می‌شد که در دوره پس از پایان جنگ تحمیلی به پیشه جوانان ساکن در مناطق کم برخودار و آسیب دیده این کلانشهر تبدیل شد.
دست فروشی ابتدا در خیابان و چهارراه نادری (سلمان فارسی) شکل گرفت اما به سرعت برق و بعد از پنج سال بیشتر خیابان‌های اصلی و حتی فرعی شهر به ویژه ورودی‌ها و دروازه‌های ۴ گانه آنهم به شکل بساط‌های وانتی، دکه ای و اتاقک‌های حلبی و پیش ساخته در حریم بلوارها و بزرگراه‌ها گسترش یافت.
شهرداری اهواز برای رهایی از پدیده بساط فروشی، بارها بدون مطالعه علمی و آسیب‌شناسی اجتماعی، در قالب طرح‌های مقابله با «سد معبر» و از رهگذر تشکیل «یگان اجرائیات» در صدد برچیدن بساط دست فروشان برآمد اما به سبب عدم ریشه یابی دلایل رویکرد بخش فرودست جامعه به این پیشه و نبود آلترناتیو مناسب، تلاش جهت برچیدن دست فروشان ناکام ماند و طی سه سال گذشته تحت تأثیر فشار افکار عمومی و مطالبه گری فعالان فرهنگی و اجتماعی، شهرداری و سایر نهادهای دست اندر کار «پروژه سامان بخشی» را جایگزین «نسخه جمع‌آوری» کرد.
شهرداری اهواز امروز خود را مکلف به تهیه مکان‌های مناسب برای فعالیت دست فروشان کرده و در آن سوی، وزارت رفاه نیز با ارائه تعریف جدید از پیشه «دست فروشی» به دنبال اجرای طرح «بیمه دست فروشان» است.
هنوز پرونده دست فروشی در اهواز بسته نشده بود که با تولد پدیده جدیدی تحت عنوان «زباله گردی» در حوزه مشاغل کاذب مواجه شدیم.

نسخه نوین «چینکو.. خشاله»
«زباله گردی» در کنار دست فروشی و «کودکان کار» به حرفه تعداد زیادی از نوجوانان و جوانان مناطق کم برخودار و طبقه فرودست تبدیل شده‌است.
زباله گردی ابتدا در قالب جستن فلزات و وسایل دست دوم یا همان «چینکو.. خشاله» آنهم توسط افراد غیربومی در محلات و مناطق مختلف اهواز و استان شکل گرفت اما امروز افراد زیادی در راستای تأمین قوت لایموت خود و خانواده با هدف جمع‌آوری «مواد قابل بازیافت» راهی بازار و اماکن تجاری و همچنین خیابان‌ها و محلات شده و به جستجوی تک تک سطل‌ها و کیسه‌های زباله می‌پردازند.
بیماری‌هایی که سلامت جسمی افراد در این کار را تهدید می‌کند را نمی‌توان کتمان کرد، بیماری‌هایی که می‌توانند واگیر هم داشته باشد و خانواده‌های آنها و جامعه را درگیر کند.
با گسترش شهرنشینی معضلات و آسیب‌های جدیدی ایجاد شده‌اند، زباله گردی از جمله این مشکلات است و حالا دیگر، چشم‌ها عادت کرده‌اند که افرادی را ببینند که میان سطل‌های زباله دنبال لقمه نانی هستند.

مسئله‌ای عینی که ذهن برخی را درگیر نکرد
«فاضل خمیسی» پژوهشگر مسائل اجتماعی و فرهنگی در این زمینه به بیان می‌گوید: زباله گردی را می‌توان به عنوان آسیب اجتماعی نوین در اثر تولید بیش از حد زباله رو به رشد توصیف کرد، به طوری که در ابتدا این پدیده با هدف پیدا کردن اشیای قابل استفاده یا جمع‌آوری ته‌مانده غذا برای قشر آسیب‌پذیری از جامعه صورت می‌گرفت اما امروزه با اجرای طرح‌های بازیافت و تغییر مدیریت شهری به عنوان یک شغل نیز مورد استقبال اشخاص قرار گرفته‌است.
وی می‌افزاید: پدیده زباله گردی که در سال‌های اخیر به دلیل شرایط اقتصادی، بیکاری و به‌کارگیری نیروهای غیربومی در صنایع، بنگاه‌ها و کارگاه‌های فعال در خوزستان گسترش بیشتری پیدا کرده، مسئله ای اجتماعی است که با وجود اینکه نگاه‌های مردم به صورت عینی آن را می‌بینند اما کمتر به صورت ذهنی درگیر آن هستند.
خمیسی در پایان می‌گوید: نظر به وضعیت اقتصادی سخت و معیشت مردم به نظر می‌رسد این مسئله درگیری ذهنی مردم نیست و اینکه در این وانفسای مشکلات فعلی عده ای هم روزی خود را از سطل‌های زباله باید بگیرند، عادی شده‌است.

اختلاف طبقاتی و نابرابری اجتماعی
پدیده زباله گردی علاوه بر اینکه از نظر بهداشتی و سلامت تبعات و عواقبی دارد از منظر زیبایی و مبلمان شهری نیز مطلوب نبوده و با شرایط و جایگاه خوزستان در بخش تولید ثروت و وجود منابع سرشار اقتصادی همچون نفت و گاز سازگار نیست.
پدیده زباله گردی در حاضر کودکان، زنان و مردان را درگیر خود کرده ناشی از بیکاری در جامعه است که عده ای از نظر معیشت و سطح درآمد به حداقل‌هایی رسیده‌اند که ناگزیر به چنین کارهای نازل روی آورده‌اند. عده ای وجود دارند که به دنبال گرفتاری در آسیب‌های اجتماعی، پایگاه اجتماعی خود را از دست داده‌اند و چاره ای جز این ندارند که برای گذراندن زندگی به چنین شغل‌هایی روی آورند.
پدیده زباله گردی برای امرار معاش بیانگر ظهور فقر مطلق در جامعه است که افراد را به کارهای پست اجتماعی و اقتصادی وامی‌دارد.
این پدیده می‌تواند بیانگر اختلاف طبقاتی و نابرابری اجتماعی باشد، به عبارتی چیزهایی که برای برخی دورریختی هستند برای عده ای دیگر باعث زنده ماندن و قابل استفاده و ضروری هستند.

شهرداری چه کار باید بکند؟
در عین حال عملکرد نامناسب نهادهای خدمات شهری یکی دیگر از ابعاد مورد توجه در زباله گردی است که اگر مسئله تفکیک زباله را به درستی انجام می‌دادند زباله گردی به صورتی مناسب تر می‌توانست ایجاد اشتغال کند.
شهرداری و سایر موسسات عمومی فعال در حوزه شهری و تأمین اجتماعی در راستای فرهنگ سازی و همچنین کنترل این پدیده تکالیف سنگینی برعهده دارند. این نهادها باید براساس مکانیزم‌های علمی و کاربردی ضمن آسیب‌شناسی مسئله زباله گردی راهکارهایی برای جلوگیری از گسترش بی‌رویه و کاهش تبعات بهداشتی و اجتماعی جستجو و ارائه دهند.
در این چارچوب معاونت فرهنگی شهرداری و سازمان پسماند بیش از سایر بخش‌ها مسئولیت دارند.
معاونت فرهنگی باید از رهگذر برنامه‌های آموزشی کارآمد و در نظر گرفتن ابزار تشویقی، شهروندان را به تفکیک زباله در مبدأ و قرار دادن مواد قابل بازیافت و نان در کیسه‌های مجزا با رنگ خاص رهنمون سازد.
سازمان پسماند موظف به شناسانه دار کردن این افراد و همچنین انبارداران و نظارت به روند تفکیک، جمع‌آوری و تخلیه زباله‌های قابل بازیافت در ایستگاه آخر است.
سازمان پسماند نباید خود را رقیب زباله گردها و انبارداران بداند و در صدد پلمپ انبارهای موجود و معرفی افراد خاص خود برای خرید و تجمیع مواد قابل بازیافت باشد.