منشا بسیاری از شایعات پراکنی ها، شبکه های اجتماعی است
عصر جنوب/ asrejonoob.ir: روزنامه قانون در گزارشی به بررسی پیدایش و گسترش شایعه در شبکه های اجتماعی پرداخته است. «وبا وارد ایران شد»، «گوجه‌های موجود در بازار را مصرف نکنید، همه‌شان رنگ می‌شوند»، «عربستان سعودی به موزهای وارداتی موادی اضافه می‌کند که با خوردن آن مردها عقیم می‌شوند»، «نارنگی‌های پاکستانی موجود در بازار حاوی انگلی کشنده است.»
شبکه‌های اجتماعی موبایل پر شده‌اند از این خبرها که جو روانی بدی در جامعه ایجاد میکنند. آن‌قدر که گاهی مردم واقعا دست به کار شده و گوجه‌هایشان را در سطل زباله ریخته و نارنگی‌ها را پر پر کرده و خودشان را نجات داده‌اند! اما این خبر خیر یعنی ورود وبا در ایران، جو روانی بسیار بدی ایجاد کرده است. خبری که سال گذشته هم منتشر شد و کلی نگرانی داشت. اما سوال اصلی اینجاست که چرا این خبرها منتشر می‌شود؟ چه کسی باید چه کاری کند که این‌گونه خبرها دیگر منتشر نشوند؟ اصلا می‌شود کاری کرد که دیگر از این دست خبرها منتشر نشود؟
داستان وبا از کجا آمد؟
انگار قرار نیست وحشت «وبا» دست از سرمان بردارد. فصل گرما که شروع می‌شود یکهو موجی از خبرها درباره ورود وبا در کشور منتشر می‌شود. سال گذشته همین موقع‌ها، همین خبر منتشر شد و اپیدمی ترس در جامعه ایجاد کرد. بعد از آن مسئولان وزارت بهداشت دست به کار شده و با سند و مدرک، تکذیب بودن خبر را اعلام کردند. گرچه مردم نتوانستند چندان باور کنند و احتیاط را شرط عقل می‌دانستند. سلیمان عباسی، سخنگوی کمیسیون بهداشت و درمان مجلس درباره شایعه وبا به «قانون» میگوید: «هنوز گزارشی از این بیماری به مجلس نرسیده است ولی به نظرم اگر چنین خبری درست بود حتما وزارت بهداشت به ما خبر می‌داد و جزییاتش را هم اعلام می‌کرد. سال گذشته هم شایعاتی منتشر شد اما هیچ گزارشی به مجلس نرسید. ضمن اینکه خبری هم از ابتلا به این بیماری در رسانه‌ها منتشر شد.» حتی رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت هم ضمن رد این مباحث، تاکید کرد که امسال هنوز هیچ موردی از وبا در کشور گزارش نشده است. دکتر محمدمهدی گویا گفت: هیچ‌کدام از این مباحث صحت ندارد و هیچ موردی از ابتلا به وبا در کشور دیده نشده است.
خبرهایی با شمایل «هوکس»
سازمان غذا و دارو از سال گذشته که انتشار این خبرها، سراسری شده بود، شروع کرد به شفاف‌سازی و از نگرانی درآوردن مردم. اواخر سال گذشته محمد هاشمی، سخنگوی سازمان غذا و دارو طی بیانیه‌ای درباره همه این خبرها واکنش نشان داد و گفت: شایعات منتشره در حوزه سلامت و غذا «هوکس» و خبرهای غیرواقعی اما قابل باور هستند که آگاهانه و با نیت فریب یا مزاح از روی عمد ساخته می‌شود و سازندگان آنها افرادی با «خلاقیت سیاه» هستند.
این شایعات همواره وجود داشته است به‌طوری که با کوچک‌ترین خبر نادرست، به یک‌باره موجی از نگرانی و دلهره در بین مردم ایجاد می‌شود. شایعه سم کشنده گوجه‌فرنگی یکی از همین دست اخباری بود که سر زبان‌ها افتاد. به دنبال آن، موارد مشابه دیگری مثل خرمای داعشی، کرم کشنده نارنگی پاکستانی، واکس سرطان‌زای میوه‌ها، واردات سوسیس و کالباس حیوانات حرام گوشت و تغییر سیاست تأسیس داروخانه‌های زنجیره‌ای، خوراک برخی رسانه‌ها شد. این روزها آن‌قدر این اخبار افزایش یافته که اگر بنا را بر راست بودن آنها بگذاریم باید بگوییم که همه خوراکی‌های موجود در بازار آلوده‌اند و اصلا بهتر است هیچ ماده غذایی را مصرف نکنیم.» او با بیان اینکه در اصطلاح رسانه‌ای به این خبرها «هوکس» گفته می‌شود، ادامه داد: «زبانشناسان ریشه لغوی این کلمه را Hocus Pocus به معنای معنای اجی‌مجی یا همان شعبده‌بازی می‌دانند. هوکس سخنی غیر واقعی اما قابل باور است که آگاهانه و با نیت فریب یا مزاح با دیگران و از روی عمد ساخته می‌شود و در قالب تصویر، صوت و فیلم، اخبار و گزارش های جدی ارائه می‌شود.»
چرا این خبرها ساخته می‌شود؟
از وقتی شبکه‌های اجتماعی راه‌شان را به زندگی مردم باز کرده‌اند، خیلی چیزها عوض شده، حتی جنس شایعات هم عوض شده. کسانی که شایعات را می‌سازند بیشتر بند کرده‌اند به جان افراد و مدام از این حرف می‌زنند که فلان چیز را نخور، می‌میری، بهمان چیز را نخور، منهدم می‌شوی و از این دست خبرها. اما چرا این شبکه‌ها به جای ارتباط بین افراد به وسیله‌ای برای ترس پراکنی تبدیل شده است. دکتر حسین تنهایی، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه تهران درباره دلایل ظهور این قبیل پیام‌ها معتقد است؛ مردم نباید با دیدن چنین پیام‌هایی آرامش خود را مختل کنند و لازم است قبل از هر اقدام و احساسی، صحت و سقم خبر دریافتی را بررسی کنند. او انتشار چنین خبرهای کذبی را شیطنت‌های جوانی می‌داند: «با این پیام‌ها نیز می‌توان همچون مزاحمت‌های تلفنی برخورد و نسبت به آنها بی‌اعتنایی کرد.» او شایعه‌پذیر بودن را یکی از ویژگی‌های ساکنان ایران عنوان کرده و میگوید: «مردم ما عادت دارند که بیشتر در سطح معرفت عامیانه زندگی کنند و متاسفانه قبل از بررسی صحت پیام، آن را می‌پذیرند که البته شایعه به عنوان یکی از اعمال نانمادی و کلیشهای نه فقط در کشورهای جهان سوم بلکه حتی در کشورهای صنعتی نیز رواج دارد.»
شایعاتی با منشأ هیجانات اجتماعی
به نظر این استاد دانشگاه تهران، این شایعات با اهداف و تحرکات سیاسی تولید نشدهاند که بخواهند در جامعه ناامنی ایجاد کنند چرا که منشأ و ریشه آنها در هیجانات عاطفی و اجتماعی است. او در پاسخ به این سوال که آیا تعدد پیام‌ها و تکرار روزانه انواع آنها در بخش‌های مختلف باعث نگرانی مردم و کاهش سطح امنیت و آرامش روانی آنها نمی‌شود، میگوید: «من فکر می‌کنم این قبیل شایعات بسیار کم‌اهمیت هستند و جامعه باید تحمل آن را داشته باشد. این پیام‌ها از گذشته وجود داشته‌اند. فقط شکل انتقال آنها تغییر کرده است. در گذشته این پیام‌ها به شکل خاله‌زنکی، سر چهارراه‌ها گوش به گوش و دهان به دهان نقل می‌شد امروز سر از بازارچه وایبر درآورده و راه انتقال‌شان تغییر کرده است. راه مقابله با شایعات، آموزش مردم و ارتقای سطح آگاهی آنها از طریق صداوسیما و مطبوعات است. بی‌شک نمیتوانیم مانع فعالیت وایبر شویم. تغییر سطح شعور اجتماعی زمانبر است و به تدریج و آهسته عوض می‌شود بنابراین در این مسیر باید صبور باشیم.»
مسئولان سریع شفاف‌سازی کنند
این جامعه‌شناس درباره وظیفه مسئولان و بخش‌های مرتبط با شایعات میگوید: «بهتر است وقتی چنین خبرهایی درج می‌شود، متولیان امر بلافاصله شفاف‌سازی و اطلاع‌رسانی کنند. اطلاع‌رسانی تک‌بعدی و ناقص و حتی انکار آنها، بدون شک باعث می‌شود که مردم به جای آن که برای دریافت اطلاعات سالم و شفاف به منابع داخلی اعتماد و تکیه کنند، سراغ منابع خارجی بروند و آنها را به عنوان منابع خبری خود انتخاب کنند. هر روز در نقاط مختلف دنیا اتفاقات متعددی رخ می‌دهد که بهتر است درباره آنها به شکلی متوازن اطلاع‌رسانی کنیم. به عنوان مثال، خبرهای مربوط به سوختن جنگل گلستان یا از ریل خارج شدن قطار و سایر اتفاقات داخلی را رسانه‌های خارجی راحت‌تر و شفاف‌تر به مردم اطلاع‌رسانی میکنند همین باعث اتکای مردم به آنها می‌شود.»