انتقاد سیدمحمد خاتمی از ترویج ریاکاری و توجه به ظواهر در جامعه
عصر جنوب: رئیس موسسه بین المللی گفت و گوی فرهنگها و تمدن ها با تاکید بر اینکه «تحجر در جوامع دینی دارای خطر بیشتری از بی دینی است» تصریح کرد: تحجر جهل مرکب است و تحجر در حوزه دینی رذالتی است که جامه فضیلت پوشیده است. تحجر، دین را تبدیل به پوستین وارونه ای می کند که به تعبیر امیرالمؤمنین به جای آنکه گرم کند، می ترساند و امروز نمونه های آن را در می بینیم.
حجت الاسلام و المسلمین سیدمحمد خاتمی در دیدار جمعی از فرهنگیان آموزش و پرورش و معلمان مدرسه «گفت وگو»، سخنانش را با درود بر همه معلمان و عزیزانی که در جهت رشد و ارتقای جان آدمی تلاش می کنند، آغاز کرد و راس مربیان و معلمان را پیامبر اسلام خواند که برای آموزش و تربیت انسان برانگیخته شده بود.
وی با آرزوی اینکه مشکلات همه معلمان و مربیان که دچار تنگنا شده‌اند رفع شود، به تشریح چگونگی رشد انسان پرداخت و با بیان اینکه «رشد یک اصطلاح و عنوان قرآنی و دینی است» گفت: امروز در باب توسعه زیاد صحبت می شود؛ اما آیا رشد همان توسعه است؟ توسعه توجه به وجهه اجتماعی زندگی بشر دارد در حالیکه رشد مفهومی گسترده تر و از جمله به شان فردی حیات نظر دارد و نیز زندگی را گسترده تر از زندگی دنیا می داند.
رییس بنیاد باران با اشاره به آیه قرآنی «قد تبین الرشد من الغی» به روشن بودن و آشکار بودن رشد از نگاه قرآنی اشاره کرد و گفت: خداوند نمی گوید خداوند و پیامبر او رشد را برای شما تبیین می کنند بلکه رشد امری آشکار و روشن است.
خاتمی با بیان اینکه «تَبَیُّن» صیغه لازم است نه متعدی و رشد خود فاعل است گفت: تبین یعنی آشکارگی و روشن بودن در حالی که «تبیین» که متعدی است به معنی آشکار کردن است. پس در نظر قرآن رشد امری روشن است و بگویید بدیهی و همه کس آنرا می بینند و می شناسند امر پوشیده ای نیست که لازم باشد کسی آن را آشکار کند و تفاوت آن با ضلالت و گمراهی کاملا آشکار است.
وی ادامه داد: در اینجا این پرسش پیش می آید که اگر رشد روشن و مشخص است، پس این همه اختلافات بین انسان ها درباره رشد و سیر و سلوک انسان و جامعه بشری چه معنی دارد؟ آیا این نشانه پیچیدگی مفهوم رشد و نامشخص بودن و غیرروشن بودن آن نیست و آیا این با کلام خدا متناقض نیست؟ دلیل درگیری ها، اختلاف نظرها، تکثر و دیدگاه های مختلف در امر تعلیم و تربیت برای یک امر روشن و آشکار چرا وجود دارد؟ این بحثی طولانی است که باید در جای دیگر طرح و بسط داده شود.
رییس جمهور اسبق کشورمان افزود: ملاحظه می فرمایید که خداوند از آشکار و بدیهی بودن رشد سخن می گوید که تشخیص آن از گمراهی آسان است که کمی بعد درباره آن بیشتر توضیح خواهم داد.
وی اظهار کرد: بزرگترین هدف آموزش و پرورش، رشد و توسعه جان انسانی و توسعه و بسط زندگی در عرصه فردی و اجتماعی است. در واقع بزرگترین رسالت آموزش و پرورش رشد علمی و پرورش اخلاقی و عملی در جامعه است.
خاتمی با بیان اینکه هدف بزرگ ارسال پیامبران، بیان رشد یا تذکر دادن به رشد بوده است، افزود: هدف بزرگ آموزش و پرورش نیز رشد انسانی است.
وی درباره مفهوم رشد و روشن و آشکار بودن آن گفت: اگر فارغ از بحث های فلسفی، کلامی و علمی به فطرت آدمی رجوع کنیم، خواهیم دید که این انسان کیست و آنگاه معلوم خواهد شدکه رشد امری بدیهی و روشن است نه امری پیچیده که باید روشن شود.
خاتمی با طرح این سوال که انسان کیست و آیا می توان به سادگی انسان را شناخت؟ اظهار کرد: انسان موجودی بسیار پیچیده است و این تقاضایی محال است که بتوانیم با دیدگاهی خاص به انسان بنگریم و فارغ از دیگر دیدگاه ها بگوییم انسان را شناختیم و بر اساس آن مسیر رشد را تعریف کنیم.
وی در ادامه اظهار کرد: آنچه در آن تردیدی نیست و همه مکتب ها و همه افراد آن را قبول دارند این است که انسان موجودی است که دارای استعدادهایی است که با هر دید و گرایشی به او بنگریم، می توان این استعدادها را در متن جان او فهمید و انسان دارای شاخص هایی است که او را نسبت به دیگر موجودات متمایز می کند.
خاتمی علم را ویژه انسان خواند و بیان کرد: انسان علم و آگاهی پیدا می کند و این آگاهی پیدا کردن ناشی از خصوصیتی است که انسان دارد و آن «فکر» است.
وی در ادامه با اشاره به اینکه موجودات دیگر نیز آگاهی های سطحی دارند، افزود: آگاهی های موجودات دیگر عموما با غریزه تامین می شود، یک حیوان هم برنامه هایی برای زندگی خود دارد و آنچه مفید و مضر است را می شناسد. این نیز به یک معنی علم است، اما اینها علم و آگاهی سطحی است.
رییس بنیاد باران ادامه داد: منظور از علم علمی است که لازمه فکر داشتن است. انسان می تواند قوانین را کشف و کلیات را تصور و امور را تصدیق کند. ما علاوه بر این اطاق، این مرد، این زن، آن مادر و آن کتاب به اطاق کلی که بر همه اطاق ها قابل تطبیق است، به انسان (قابل انطباق بر همه مردها و زن ها)، به مادر کلی و کتاب کلی هم علم داریم. در حالی که این کلیات برای موجودی غیر از انسان معنایی ندارد.
وی با بیان اینکه انسان علاوه بر استعداد شناخت حقیقت، زیبایی را می شناسد و به سوی آن کشش دارد، یادآور شد: انسان موجودی بی نهایت جوستگر و به هر مرحله ای می رسد به دنبال مرحله ای بالاتر است و فکر می کند که استعداد رسیدن به آن را دارد و حرکت می کند.
خاتمی بیان کرد: انسان استعدادی دارد که اگر شکوفا شود صاحب عشق می شود. عشقی که به سرسپردگی به معشوق می رسد که اراده خود را متصل به اراده او می کند و جز آنچه او می بیند و می خواهد، نمی بیند و نمی خواهد. اینها از جمله استعدادهایی در انسان است که باید به فعلیت برسد و پرورده شود.
انسان عالم و عاشق به دنیا نمی آید و نیز استعدادی دارد که می تواند او را به سوی بی نهایت براند. اینها است آنچه آدمی را از غیر آدمی متمایز می کند و میتوان سیاهه بلند بالایی از این خصوصیات را تهیه کرد که کسی هم آنها را انکار نمی کند.
وی تاکید کرد: رشد یعنی به فعلیت رساندن این استعدادها و معلوم است که چنین معنا و مفهومی از رشد، روشن و آشکار است. انسان جاهل است و هنگام تولد جهل بسیط دارد اما می تواند عالم شود. انسان پاک اما دارای زمینه و استعداد برای امور اخلاقی به دنیا می آید. آگاهی و فضیلت در مقابل جهل و رذیلت قرار دارند. انسان استعداد این را دارد که دیگردوست و راستگو باشد و اگر فضلیت در ذات او رشد نکند و پیدا نشود، دچار رذیلت می شود یا حداقل انسانی خنثی می ماند. اگر علم و آگاهی نیابد، جاهل می ماند و آنگاه می گوییم چه بهتر که جاهل باشد و بماند زیرا گاهی انسان دچار جهل مرکب می شود که فاجعه است.
وی با بیان مثالی گفت: خدا زیبایی مطلق است و انسان گرایش به زیبایی مطلق دارد که پیامبر می گوید آن زیبایی مطلق خداست و تذکر می دهد که تو عالم به زیبایی مطلق و جذب شونده به سوی آن هستی و در این مسیر برو و پیامبر تذکر می دهند؛ تذکر به امری که در فطرت آدمی است یا به سادگی فطرت او متوجه آن می شود. چیزی را به انسان تحمیل نمی کنند؛ حال اگر انسان به آن زیبایی نرسد بهتر است در جهل بماند وگرنه به جهل مرکب می رسد که فاجعه بار است.
یعنی زشت ترین زشتی ها را فرض می کند زیباست و سرسپردگی به آن را عین ایمان و فضیلت می داند و این جهل مرکب و رذیلتی است که رنگ تقدس پیدا می کند.
خاتمی مبارزه با تحجر را لازمه رشد خواند و با بیان اینکه تحجر در جوامع دینی دارای خطر بیشتری از بی دینی است، گفت: تحجر یعنی سنگواره ای شدن یکسری اوهام و افکار غلط یا اموری که در زمان خود ممکن است کارآمد باشند ولی تعمیم آن به همه زمان ها و در پای آن حقیقت، انسان، آزادی، حرمت، کرامت و دارایی انسان را قربانی کردن تا آن ذهنیت غلط تنگ در جامعه حفظ شود؛ این فاجعه است. زمان می گذرد و تحول ایجاد می شود ولی متحجر که ذهنی بسته و سنگواره ای دارد به هیچ وجه نمی خواهد و نمی تواند تحول در ذهن خود و در زندگی را بپذیرد.
وی با تأکید بر اهمیت عنصر زمان در برداشت از همه چیز از جمله سنت ها بیان کرد: باید لباس ذهن را تازه کنیم زیرا حقیقت یکی است ولی برداشت ما از حقیقت متفاوت است و در زمان های مختلف، متفاوت می شود یا می تواند بشود.
رییس بنیاد باران، تحجر را جهل مرکب خواند و ادامه داد: تحجر در حوزه دینی رذالتی است که جامه فضیلت پوشیده است. همچنان که جهل مرکب بدتر از جهل بسیط است، تحجر نیز از بی دینی خطرناک تر است زیرا تحجر، دین را تبدیل به پوستین وارونه ای می کند که به تعبیر امیرالمؤمنین (ع) به جای آنکه گرم کند، می ترساند و امروز نمونه های آن را بخصوص در منطقه می بینیم که چه چهره ای از دین نشان می دهند؟
وی با اشاره به تلاش مخالفان اسلام رحمانی، انسان گرا و رشدخواه که به دلیل منافعشان ترجیح می دهند یک اسلام خشن با چهره زشت آشکار شود تا مبارزه آنها با این چهره زشت توجیه پذیر شود، افزود: من در اینجا به ریشه پیدایش گروه های افراطی، واپس گرا و خشن کار ندارم هرچند زمینه این تفکر در بین جوامع ما وجود داشته و دارد اما می خواهم بگویم قدرت های بزرگ بیشترین سوءاستفاده را از این گروه ها می کنند.
خاتمی در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه انسان به میزان نیازها و استعدادهایش، صاحب حق می شود و مبنای حقوق از جمله همین‌جاست، توضیح داد: اگر خدا انسان را مختار و مستعد بروز اراده آفریده است، پس آزادی، حق اوست. اگر خدا انسان را طوری آفریده که نیاز به غذا، شغل و مسکن دارد، پس اینها حق اوست و حقوق اساسی، حقوق شهروندی و حقوق بشر را براساس همین نیازهای اولیه و ثانویه بشر و بر اساس استعدادهای او باید توجیه کرد.
وی با بیان اینکه تحول در عالم و در ذهن و زندگی انسان ریشه در تکوین دارد، بیان کرد: اگر خداوند آفرینش را در حال تحول آفریده است، اراده تشریعی خداوند نمی تواند در تعارض با اراده تکوینی او باشد. شریعت الهی نیز باید بتواند نو شود یعنی پوست عوض کند و صورت هایش تغییر کند و این معنی زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهاد اسلامی است.
خاتمی در ادامه زمان و مکان را دو عنصر تعیین کننده در اجتهاد دانست و افزود: وقتی جهان تحول پیدا می کند، اجتهاد نیز باید نو شود اگر شریعت را فقط در ظواهر و صورت ها ببینیم و متناسب با تحول جهان و انسان حرکت نکنیم و بخواهیم انسان تحول یافته را به قرن ها پیش برگردانیم می شویم داعش، در حالی که دین خدا جاودانه است و حقیقت قدسی و ثابت آن بگونه ای است که در صورت های مختلف باید بتواند پاسخگوی پرسش ها و برآورنده نیازهای دم به دم نو شونده انسان باشد.
رییس جمهور پیشین ایران، مهم ترین استعداد انسان را جنبه آگاهی و مستعد دانا شدن خواند و افزود: آگاهی عمومی و متعالی داریم که آگاهی های علمی، فلسفی و عرفانی، آگاهی تخصصی است و مراحل کمال آگاهی است. کسب این آگاهی ها حق افراد جامعه است و باید سعی کنیم این آگاهی ها پدید آید.
وی در ادامه به فضیلت و درک احسان و عدل اشاره کرد و افزود: انسان قبل از اینکه عالِم و دیندار باشد می تواند معروف، عدل و احسان را بشناسد و خداوند به آنها امر می کند و فحشا و منکر نیز امریست که انسان آن را می فهمد و خداوند از آنها نهی می کند. فضایل یعنی احسان، عدل، زیبایی، خوبی، محبت، دیگری را دوست داشتن، تواضع و غیره باید رشد یابند. رشد یعنی افزایش آگاهی ها و تقویت فضیلت ها در جامعه و مبارزه با جهل و رذیلت ها.
خاتمی در ادامه خطاب به معلمان گفت: شما باید کاری کنید که فرد راستگو بار بیاید، انسانی مهربان، دیگر دوست، عاقل و عاشق باشد و حقیقت را بپرستد که حقیقت مطلق و سرمد و جاویدان خداوند است، انسانی که رو به او دارد جانش از آگاهی متعالی و از فضیلت ها سرشار می شود.
وی کار آموزش را آگاهی بخشی و کار پرورش را پیراستن و آراستن خواند و گفت: کار پرورش از بین بردن رذیلت ها در جامعه و آراستن جان ها به خوبی هاست.
رییس بنیاد باران با اشاره به فضایل جمعی و فردی بیان کرد: متاسفانه در گذشته به ویژه در دنیای اسلام سیاست ها، خودکامه و تمامیت خواه و به قول فارابی تغلبی بودند، در زمینه فضایل اجتماعی و حقوق انسان اجازه بحث داده نمی شد به همین دلیل علوم معنوی ما بیشتر به سوی تصوف و عرفان گرایش پیدا می کرد و طبیعی است وقتی عالِم می بیند فضای خارج، بد است و نمی تواند آن را تغییر دهد و حتی با انتقاد برخورد قهرآمیز می شود، به درون خود می رود و جنبه عرفانی معارف قوی تر می شود که از جمله مهم ترین دلیل های آن وجود حکومت های خودکامه بوده است.
سید محمد خاتمی ادامه داد که برخی معتقدند به دلیل غلبه عرفان و تصوف، اندیشه در جهان اسلام نازا و متوقف شده است و از جمله نازایی تفکر را می توان در این امر دید که بعد از فارابی تفکر فلسفی در باب سیاست که به زندگی معطوف است متوقف شده است.در حالی که به نظر من سوق داده شدن تفکر به متافیزیک محض و نیز عرفان و تصوف ناشی از استیلای خودکامگی در عالم سیاست است. حکومت های جبار اجازه تفکر را از مردم می گیرند چرا که تفکر با چون و چرا همراه است و این امر قابل تحمل برای استبداد نیست در نتیجه در حوزه هایی که به سرنوشت انسان در این جهان مربوط می شود یکسره تفکر متوقف می شود ولی به متافیزیک و عرفان (آنهم تا جایی که لطمه ای به حکومت جباران نزند) کاری ندارند.
اتمی درد بزرگ جهان اسلام را استبداد زدگی خواند و گفت: انقلاب اسلامی ایران گام بزرگی برای بیرون آمدن از فلاکت استبدادزدگی بود.
رییس بنیاد باران با اشاره به دستاورد تاریخی بشر بیان کرد: انسان فهمیده که خود باید تلاش کند و از جمله فضیلت ها را خود افراد باید به دست آوردند و مربیان فقط کمک می کنند.
وی با اشاره به فضیلت های فردی و شهروندی بیان کرد: انسان به عنوان فرد یک سلسله فضایل دارد که البته آثار اجتماعی دارد یعنی اگر همه راست بگویند جامعه از چنین آفت ها نجات می یابد اما انسان به عنوان یک فرد بشر، یک سلسله حقوق و فضایل دارد و انسان به عنوان بشر عضو جامعه نیز دارای فضایل دیگری است و به عنوان بشری که اهل سیاست است نیز باید واجد فضیلت ها باشد.
خاتمی ادامه داد: اگر بشر این استعدادها را دارد، این استعدادها به زور رشد نخواهد کرد یا تحمیلی نیست و این خود انسان است که باید بداند و بخواهد و آن استعداد را رشد دهد و معلم و مربی می تواند کمک کند که فرد (یا جامعه) مورد تعلیم و تربیت خود راه رشد را بیابد و بپیماید.
رییس بنیاد باران در ادامه با تأکید بر اینکه دینداری هم باید انتخابی باشد، اظهار کرد: باید زمینه این دینداری فراهم باشد و در جامعه زمینه ای فراهم شود که رذایل محکوم و فضایل ارزشمند باشند اما این به معنی تحمل فضیلت نیست بلکه باید زمینه فراهم شود و فعال اصلی و قهرمان اصلی خود انسان است.
خاتمی گفت: دانش آموز باید در فضای آزاد تنفس کند و بین معلم و دانش آموز زمینه همکاری فراهم باشد و مهم ترین ارتباط دوطرفه، گفت وگوست. شما دیکته کننده به دانش آموزان نیستید بلکه گفت وگو کننده هستید. این گفت وگوست که رشد را تأمین می کند. بگذارید دانش آموزان پرسش کنند و یاد دهید چگونه بپرسند و به کمک هم پاسخ دهید و راه «حل مساله» را به آنان بیاموزید.
وی اهمیت گفت وگو را در به فعلیت رساندن استعدادها و پیراستن جان انسان ها از رذایل و به طور کلی رشد جامعه دارای نقش ممتاز دانست و گفت: توسعه نیز در دل رشد به معنای عام کلمه است.
رییس جمهور اسبق کشورمان مهم ترین هدف آموزش و پرورش را رشد خواند و افزود: رشد معطوف به بهزیستی و خوب زیستن است و باید جامعه خوب داشته باشیم که انسان در آن محترم شمرده شود و حرمت انسان ها حفظ شود و این کاری است که آموزش و پرورش با توجه به اینکه با بخش رشد یابنده جامعه سروکار دارد، می تواند در آن نقش تعیین کننده داشته باشد.
به گزارش روابط عمومی دفتر حجت الاسلام والمسلمین سیدمحمد خاتمی، وی با اشاره به تنگناها و محدودیت هایی که آموزش و پرورش ما با آن روبروست از جمله کفاف ندادن بودجه آموزش و پرورش گفت: نوعی برداشت غلط در جامعه در مورد رایگان بودن آموزش و پرورش وجود دارد. درست است که دولت موظف است نیازهای آموزشی و پرورشی جامعه را فراهم آورد ولی این به آن معنی نیست که مردم مسوولیتی در قبال آموزش و پرورش ندارند.آموزش باید در دسترس همگان باشد ولی وقتی امکانات کمتر از نیازهاست باید به راهکاری سنجیده و مطمئن برای حل مشکل رسید که هنوز نرسیده ایم. مثلا تاسیس مدارس غیرانتفاعی کار خوبی بود و هست ولی به این نگرانی ها دامن زد که مبادا این کار به گسترش شکاف طبقاتی بینجامد. در حالی که می بایست و می باید در کنار مدارس غیرانتفاعی که بیشتر مورد استفاده بخش های برخوردارتر جامعه است، امکانات برای مدارس دولتی نیز بیشتر و گسترده تر شود تا کیفیت آن بالاتر بیاید و بخش های کمتر برخوردار جامعه نیز از مدارس دولتی با کیفیت بالا بهره ببرند.
خاتمی در ادامه لازمه شجاع و راستگو بار آوردن دانش آموزان را فراهم کردن زمینه آن دانست و گفت: ما هر چقدر در فضیلت راستگویی سخن بگوییم اما جامعه ببیند که دروغگویی گاهی به ارزش تبدیل می شود، توضیح آن فضایل و تبلیغ آنها تأثیر نمی گذارد.
وی با انتقاد از ترویج ریاکاری و توجه به ظواهر در جامعه بر ضرورت فراهم کردن زمینه های رشد واقعی تأکید کرد و گفت: باید برای اینکه عدالت در جامعه ایجاد شود جامعه باور کند ساز و کار مبتنی بر عدالت وجود دارد؛ در همین راستا در رسانه های ما دروغ باید ضد ارزش باشد و تلاش شود زمینه ای فراهم شود که هر فرد خود قهرمان عرصه سرنوشت و سازنده زندگی بهتر برای خود و دیگران باشد.
رییس بنیاد باران با تاکید بر اینکه پرورش چیزی فراتر از توصیه، نصحیت و احیانا ظواهر دینی بر جامعه است، بیان کرد: باید جوانان را مومن راستین، عاقل، فکور، شجاع، مطالبه گر بار آورد و نیز اینکه درک کنند در جمع زندگی می کنند و ما از جمله با گفت وگو باید این فضایل را رشد دهیم و فرزندان خود را طوری بار بیاوریم که لاابالی، اهل خشونت و افراط و تفریط نباشند.وی در پایان ابراز امیدواری کرد که همه فعالان در مدارس، حوزه ها و دانشگاه ها موفق باشند و شاهد رشد جامعه باشیم.