طور علوانیه؛ یادگار خوزستان
عصر جنوب/ asrejonoob.ir: دو سال پیشروی مجموعه مقالات ۵ مکتب موسیقی کشورهای عربی کار می کردم. یکی از فعالان با من تماس گرفت و درباره طور علوانیه با من صحبت کرد و خواست تحقیق درباره بخش موسیقی این طرح را به عهده بگیرم. ابتدا زیاد کار را جدی نگرفتم، اما با شنیدن مطالبی از موسیقیدانان و برنامه های فرهنگی کشورهای همسایه و به دلیلکم توجهی مسئولان کشور به طور علوانیه تمام فعالیت های تحقیقاتی و پژوهشی خود را کنار گذاشتم و به جمع آوری منابع و تحلیل این میراث ارزشمند پرداختم.
یادم می آید در برنامه رادیوی عراق به نام «برنامج أطوار الغناء الریفی» ادعا کردند« طور» مربوط به خوزستان نیست و «علوان الشویع» طور را از یکی از خوانندگان عراقی تقلید کرده است. با شنیدن این حرف همه سعی خودم را کردم که طور را از همه جنبه ها مانند شعر، تاریخ، موسیقی، ساز شناسی، فرهنگ و جامعه شناسی بررسی کنم و با دلایل علمی آن را به ثبت برسانم.
موسیقی عرب های خوزستان به ۳ گروه کلی تقسیم می شود که شامل موسیقی مقامی (اشعار بسیار فصیح و استفاده از سازهایی مثل سنتور، عود و جوزه)، موسیقی ریفی (اشعار بسیار عاشقانه) و موسیقی بدوی (اشعار به فرم ابوذیه) است.
ملودی اشعار ابوذیه از ۵ درجه یک مقام بیشتر عبور نمی کند و یک جمله موسیقی مرتب تکرار و فقط اشعار آن تغییر می کند. معمولا ساز همراهی کننده این نوع موسیقی به نام «ربابه الشاعر» است که در زبان محلی آن را «گلن» نیز می گویند. این ساز از ساده ترین و در دسترس ترین اشیا مانند چند تکه چوب، کمی موی دم اسب و یک تکه پوست ساخته می شود.
در این نوع از موسیقی به آوازهایی که اجرا می شود «طور» میگویند که ۵ طور بسیار مهم شامل علوانی، یبرودی، دورگی، عموری و الابنیه بین عرب های خوزستان مورد استفاده قرار می گیرد. همه این ۵ طور متعلق به عرب های خوزستان است که نه فقط از هیچ یک از ۵ مکتب موسیقی عرب تقلید نشده، بلکه به فرهنگ ها و کشورهایی چون عراق، کویت و بحرین راه پیدا کرده است.
از خوانندگان مطرح این طورها، سلمان منکوب و داخل حسن در موسیقی عراق و در کویت و بحرین نیز عبدالله فضاله را می توان نام برد.
«یحیی جابری» رئیس خانه موسیقی ریفی عراق در مقاله ای اسم طور علوانیه را یکی از اطوار رایج در موسیقی عراق عنوان کرده است و با دلیل و سند تاریخی متعلق به عربهای ایران می داند.
طور علوانی یکی از طورهای اصلی و پرکاربرد بین مردم و موسیقی دانان عراق است به صورتی که «سامی نسیم» یکی از نوازندگان مطرح عود در عراق در سال ۲۰۱۱ آلبومی را به نام «اطوار» منتشر کرد که در آن ۸ طور معروف عراق را با ساز عود اجرا کرد؛ یکی از آن ها طور علوانیه بود که مربوط به موسیقی عرب های خوزستان است.
علوانی تنها طوری است که در ۲ حالت یا به اصطلاح «مقام» اجرا و فواصلی مختص به خودش دارد به صورتی که خواننده با مقام «حجاز» ابیات را شروع میکند و در اوج ابیات به درجه پنجم مقام یعنی«بیات» یا در زبان محلی مقام «دشت» می رسد و در پایان ابیات با فرود موسیقی به درجه اول مقام «حجاز» بر می گردد.
موسیقی عرب های خوزستان به ۳ گروه کلی تقسیم می شود که شامل موسیقی مقامی (اشعار بسیار فصیح و استفاده از سازهایی مثل سنتور، عود و جوزه)، موسیقی ریفی (اشعار بسیار عاشقانه) و موسیقی بدوی (اشعار به فرم ابوذیه) است.
ملودی اشعار ابوذیه از ۵ درجه یک مقام بیشتر عبور نمی کند و یک جمله موسیقی مرتب تکرار و فقط اشعار آن تغییر می کند. معمولا ساز همراهی کننده این نوع موسیقی به نام «ربابه الشاعر» است که در زبان محلی آن را «گلن» نیز می گویند. این ساز از ساده ترین و در دسترس ترین اشیا مانند چند تکه چوب، کمی موی دم اسب و یک تکه پوست ساخته می شود.
در این نوع از موسیقی به آوازهایی که اجرا می شود «طور» میگویند که ۵ طور بسیار مهم شامل علوانی، یبرودی، دورگی، عموری و الابنیه بین عرب های خوزستان مورد استفاده قرار می گیرد. همه این ۵ طور متعلق به عرب های خوزستان است که نه فقط از هیچ یک از ۵ مکتب موسیقی عرب تقلید نشده، بلکه به فرهنگ ها و کشورهایی چون عراق، کویت و بحرین راه پیدا کرده است.
از خوانندگان مطرح این طورها، سلمان منکوب و داخل حسن در موسیقی عراق و در کویت و بحرین نیز عبدالله فضاله را می توان نام برد.
«یحیی جابری» رئیس خانه موسیقی ریفی عراق در مقاله ای اسم طور علوانیه را یکی از اطوار رایج در موسیقی عراق عنوان کرده است و با دلیل و سند تاریخی متعلق به عربهای ایران می داند.
طور علوانی یکی از طورهای اصلی و پرکاربرد بین مردم و موسیقی دانان عراق است به صورتی که «سامی نسیم» یکی از نوازندگان مطرح عود در عراق در سال ۲۰۱۱ آلبومی را به نام «اطوار» منتشر کرد که در آن ۸ طور معروف عراق را با ساز عود اجرا کرد؛ یکی از آن ها طور علوانیه بود که مربوط به موسیقی عرب های خوزستان است.
علوانی تنها طوری است که در ۲ حالت یا به اصطلاح «مقام» اجرا و فواصلی مختص به خودش دارد به صورتی که خواننده با مقام «حجاز» ابیات را شروع میکند و در اوج ابیات به درجه پنجم مقام یعنی«بیات» یا در زبان محلی مقام «دشت» می رسد و در پایان ابیات با فرود موسیقی به درجه اول مقام «حجاز» بر می گردد.
محمود مشهودی پژوهشگر موسیقی